Podczas wojen i szeregu katastrof spotykających Żydów ginęli ludzie i otaczający ich świat materialny. Los żydowskich przedmiotów religijnych, które ginęły, były grabione bądź celowo niszczone przedstawia w swoim cyklu wycinanek i kolaży „Płonące” Monika Krajewska. Artystka próbuje też znaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego do dziś przetrwało tak niewiele materialnych śladów żydowskiej kultury i co ten fakt mówi o dziejach zamieszkującej ziemie polskie społeczności żydowskiej.

— Cykl „Płonące” stał się moim requiem dla przedmiotów ceremonialnych unicestwionych wraz ze społecznościami, które je tworzyły, otaczały pieczą i miały nadzieję przekazać w ręce następnych pokoleń. Zniszczenia te były szczególnie dotkliwą stratą dla społeczności — mówi artystka.

W kulturze żydowskiej przedmioty związane z kultem przynależą do sfery sacrum. Największą czcią otaczane są zwoje Tory - Pięcioksięgu, przechowywane w Arce o formie wnęki lub szafy, która nawiązuje do Świątyni, miejsca obecności Boga. Zużytych zwojów nigdy się nie wyrzuca, ale chowa się je w specjalnym schowku, a następnie grzebie w ziemi. Niszczenie świętych pism oraz przedmiotów religijnych stanowi ogromną profanację, zaś ratowanie ich urasta do rangi bohaterskiego poświęcenia.

Na cykl składa się 31 prac, w których artystka nawiązuje do obiektów związanych z kultem synagogalnym i przenosi je na tradycyjną żydowską technikę papierowej wycinanki, pieczołowicie odtwarzając symbolikę i ornamentykę sztuki żydowskiej z Europy Środkowo-Wschodniej: stylizowaną roślinną dekorację, symboliczne przedstawienia zwierząt, święte symbole judaizmu, takie jak menora, Tora i Tablice Przykazań oraz kaligrafowane cytaty z tekstów religijnych i modlitw.

— Chciałam uczcić dawnych mistrzów wycinanki, którzy niestrudzenie zamieniali białą kartkę w rajski ogród pełen fantastycznych zwierząt. Tak, jak twórcy drewnianych synagog oraz ich snycerskiej i malarskiej dekoracji, którzy podejmowali swą „świętą pracę”, aby stworzyć piękne ramy dla spełniania każdego nakazu religijnego. Swoje prace inspirowane ich sztuką najpierw starannie rysowałam i wycinałam, a potem plamiłam, darłam, podpalałam… — mówi Monika Krajewska.

Refleksja nad stratą i zniszczeniem

Kuratorka wystawy Tamara Sztyma podkreśla, że autorka posłużyła się metodą destrukcji podczas tworzenia swoich prac, aby wprowadzić motyw refleksji.

— Aby wprowadzić refleksję nad stratą i zniszczeniem, artystka swoją mozolną pracę poddaje destrukcji: rozrywa po wycięciu fragmenty prac, przypala końce kartek. Jako tła dla wycinanek stosuje barwiony papier, w który wprowadza motyw ognia, popiołów i zgliszczy— opisuje proces twórczy kuratorka wystawy Tamara Sztyma. — W przedstawienia Krajewska włącza cytaty z tekstów religijnych lub klasyki nowoczesnej literatury żydowskiej, w których pojawiają się odniesienia do płomieni i zniszczenia, jak również do nadziei na ocalenie — dodaje.

Monika Krajewska, polska artystka zajmuje się wycinanką żydowską oraz żydowską sztuką nagrobną a także kaligrafią hebrajską. W latach 80. podróżowała po Polsce fotografując opuszczone żydowskie cmentarze i dokumentując rzeźby nagrobkowe i ich symbolikę. Opublikowała dwa albumy: „Czas kamieni” oraz „A Tribe of Stones”. Od wielu lat tworzy prace w technice wycinanki, która obok snycerki i metaloplastyki stanowiła ulubioną technikę sztuki Żydów.

Wystawa Moniki Krajewskiej „Płonące”, która jest wydarzeniem towarzyszącym ekspozycji „Wokół nas morze ognia” będzie czynna w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN od 4 października do 18 grudnia 2023 r. 

Czytaj też: 26 tys. osób w trzy dni. Muzeum Historii Polski podsumowało Festiwal Otwarcia