W kwietniu 2018 r. górujące nad doliną Wisły płockie Wzgórze Tumskie, gdzie wznosi się katedra, wybudowana przez biskupa Aleksandra z Malonne w latach 1130-1144, zostało wpisane, decyzją prezydenta Andrzeja Dudy, na listę Pomników Historii.

Groby Piastów

Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny jest największą nekropolią Piastów. Oprócz Władysława I Hermana (1043-1102) i jego syna Bolesława III Krzywoustego (1086-1138), za panowania których Płock był stolicą Polski, w bazylice tej spoczywają także szczątki 14. książąt mazowieckich oraz księżniczki litewskiej. Pochowani są tam m.in.: Bolesław IV Kędzierzawy (1122-1173), Konrad I Mazowiecki (1187-1247), Bolesław II Płocki (1251-1313), Siemowit III Starszy (1320-1381) i Janusz II Mazowiecki (1455-1495), a także Gaudemunda-Zofia (zm. 1288 r.), córka Wielkiego Księcia Litwy Trojdena, żona Bolesława II Mazowieckiego (1251-1313).

Kaplica Królewska, w której spoczywają, została gruntownie odrestaurowana w latach 2016-17. Prace konserwatorskie polegały m.in. na odnowieniu książęcego sarkofagu Władysława I Hermana i Bolesława III Krzywoustego wraz z insygniami władców – nagrobek ufundowano w 1825 r., wykonany został przez znanego wówczas architekta Zygmunta Vogla. Odnowiono także pochodzące z początku XX wieku malowidła ścienne, autorstwa Stanisława Drapiewskiego, Czesława Idźkiewicza i Nicolasa Bruchera oraz XVIII-wieczną posadzkę i zdobioną kratę wejściową.

Na 2019 r. planowane są prace konserwatorskie w sąsiedniej Kaplicy Św. Rodziny zwanej też Kaplicą Sierpskich, gdzie znajduje się renesansowy nagrobek wojewody rawskiego i starosty płockiego Andrzeja Sierpskiego (zm. w 1572 r.) oraz jego żony Katarzyny (zm. w 1566 r.) - odnowienie kaplicy poprzedzać mają prace archeologiczne w poszukiwaniu pierwotnych fundamentów świątyni.

Łup wojenny

Do trójnawowej katedry Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny prowadzą Drzwi Płockie nazywane też Porta Fidei. Jest to wierna kopia dwuskrzydłowych wrót, które dla świątyni tej zamówił biskup Aleksander z Malonne - jego postać została przedstawiona w jednej z 46 mosiężnych kwater. Przyjmuje się, że Drzwi Płockie zostały odlane w latach 1152-54 w pracowni mistrza Riquina w Magdeburgu. Poszczególne kwatery, które przedstawiają m.in. sceny ze Starego i Nowego Testamentu, zostały przybite do drewnianego podłoża i ozdobione mosiężnymi bordiurami z motywami roślinnymi.

Jedna z hipotez zakłada, iż Drzwi Płockie stały się w XIII wieku łupem wojennym, gdy miasto to najechali Litwini i Prusowie. Następnie, w niewyjaśnionych okolicznościach, prawdopodobnie nie później niż w pierwszej połowie XV wieku, trafiły one w soboru św. Zofii w Nowogrodzie Wielkim. W latach 1971-81, staraniem wczesnego prezesa Towarzystwa Naukowego Płockiego Jakuba Chojnackiego, pracownie konserwacji zabytków w Szczecinie i Warszawie wykonały kopię oryginalnych Drzwi Płockich. Do płockiej bazyliki trafiły one w lutym 1982 r. i zostały poświęcone przez ówczesnego prymasa Polski kardynała Józefa Glempa.

Wzniesiona w stylu romańskim płocka katedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny od chwili konsekracji w 1144 r. była przez wieki wielokrotnie przebudowywana – np. na przełomie XIII i XIV wieku dobudowano gotyckie wieże, a w XVI wieku renesansową kopułę na skrzyżowaniu naw. Ostatnia przebudowa świątyni, dokonana według projektu znanego architekta Stefana Szyllera, miała miejsce w latach 1903-1915. Z granitowych kamieni odbudowano wtedy m.in. dolne partie murów, górne części zrekonstruowano z nowej cegły, a w miejscu drewnianego chóru wzniesiono nowy, murowany.

Częściowo zniszczona

W 1910 r. papież Pius X wyróżnił płocką katedrę tytułem Bazyliki Mniejszej – jest to godność nadawana kościołom, które w szczególny sposób wyróżniają się wartością zabytkową, liturgiczną i duszpasterską oraz są celem licznych pielgrzymek.

Po wybuchu II wojny światowej, we wrześniu 1939 r., w wyniku niemieckiego nalotu, zniszczeniu uległa część katedry, w tym Kaplica św. Zygmunta (ok. 472-523), króla Burgundii, zarazem patrona Płocka, którego relikwie przechowywane są w skarbcu bazyliki. Naprawy wojennych zniszczeń dokonano w 1946 r. Ostatnia zmiana architektoniczna świątyni miała miejsce w 2003 r., gdy przebudowano prezbiterium.

W 1991 r. płocką katedrę Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny odwiedził papież św. Jan Paweł II w czasie swej czwartej pielgrzymki do Polski. Przewodniczył tam nabożeństwu na zakończenie odbywającego się wówczas 42. Synodu Diecezjalnego. Dla upamiętnienia tego wydarzenia w 1994 r. w sąsiedztwie bazyliki wzniesiono pomnika papieża Polaka.

W pobliżu płockiej katedry na Wzgórzu Tumskim znajdują się także dawne opactwo benedyktyńskie - obecnie siedziba Muzeum Diecezjalnego, a także część średniowiecznego zamku z bramną Wieżą Szlachecką i wieżą zegarową oraz dawna kanonia - współcześnie siedziba założonego w 1820 r. Towarzystwa Naukowego Płockiego, najstarszego w Polsce.

W 1904 r. Henryk Sienkiewicz (1846-1916) odwiedzając Płock, w tym Wzgórze Tumskie, napisał w księdze pamiątkowej tamtejszego Muzeum Diecezjalnego: "Kościół jest stróżem przeszłości, piastunem teraźniejszości i siewcą przyszłości".