Jak Maria z Czetwertyńskich Tarnowska (z Milanowa na Podlasiu), wychodząc z ludnością cywilną z Warszawy po Powstaniu 1944 roku, wyniosła duże pieniądze, należące do polskiego Podziemia? Kto z przywódców paramilitarnej organizacji ziemian "Uprawa"/"Tarcza" jeździł na "Czarnoksiężniku"? Gdzie był początek narodowej epopei "Pan Tadeusz"? - na te i inne pytania, dotyczące osób i całych rodzin ziemiańskich, w programie odpowiadała red. Anna Mieszczanek, autorka książki "Powracanie ziemian. Dziennik sieciowy", gość kolejnego odcinka "Rodów i Rodzin Mazowsza".

W dniach 7-8 grudnia br. zmarły: red. Jolanta Makowska i dr Teresa Życzkowska. Obie panie były gośćmi radiowego cyklu o historii polskich rodów. Pierwsza z nich mówiła o rodzinach Partyków i Wachowiczów, druga zaś głównie o Heydlach i częściowo o Chełkowskich.

Jolanta z Wachowiczów Karolowa Makowska

Redaktor Jolanta z Wachowiczów Makowska (1943 – 2023) była publicystką, socjologiem (absolwentką UW), dziennikarką. Ponad 40 lat pracowała w różnych instytucjach, m.in. w Towarzystwie Przyjaciół Dzieci, redakcjach czasopism branżowych, w Kancelarii Biura Senatu, szkolnictwie i instytutach naukowych. Swoje doświadczenia zawsze przelewała na papier, a czasem były to również teksty wspomnieniowe. Na pewnym etapie życia zajęła się również historią swojej rodziny, a także rodziny męża, Karola Makowskiego, z którym w małżeństwie przeżyła ponad 50 lat. W audycji przed laty z troską mówiła m.in. o licznych pamiątkach, dokumentach, jak i o drobiazgach, które pozostały w jej rodzinie, a którymi ona się zaopiekowała. Miała nadzieję, że bibeloty, jak i dokumenty, świadczące o dziejach Partyków i Wachowiczów – warszawskich restauratorów, trafią kiedyś do jej wnuków. Z wielką atencją mówiła też (to już poza audycją radiową) o ziemiańskich korzeniach swego męża i o pamiątkach po tej rodzinie, co opisała w jednej z książek.

Będąc już na emeryturze, dokąd zdrowie pozwalało, nadal pisała artykuły i książki, już mniej o tematyce ściśle zawodowej (socjologia, pedagogika), a częściej beletrystykę lub historię oraz wspomnienia własne. Już kilkanaście lat temu swoją aktywność zaznaczyła na jednym z portali społecznościowych, gdzie utworzyła grupę, w której publikowała  komentarze na różne tematy (od literatury po bieżącą politykę), ale też udostępniała elementy twórcze swoich znajomych (poezja, fragmenty prozy, rysunki, fotografie obrazów).

Bibliografia twórczości Jolanty Makowskiej jest bogata; ze względu na tematykę audycji, wymieńmy tylko dwa tytuły książkowe: „Chochlą i mieczem” (dzieje Partyków i Wachowiczów) oraz „Świat zapamiętany”.

Teresa Michałowa Życzkowska i Jej krewni Heydlowie

W naszym radiowym cyklu było kilka audycji z członkami rodziny baronów Heydlów, której przodkowie przybyli do Polski z Saksonii, szybko się polonizując. Osiedlili się wówczas w Lataczu, a następnie w Beremianach nad Dniestrem. Z czasem, rodzina ta podzieliła się na dwie linie, umownie nazywane: beremiańską i gardzienicką: pierwsza z nich pozostałą na dawnych Kresach RP, druga przeniosła się do Gardzienic, a potem do Brzózy w Królestwie Polskim.  

Spośród współczesnych członków tej rodziny z pokolenia wojennego, którzy byli gośćmi Radia dla Ciebie w cyklu „Rody…”, odeszli już: Władysław Heydel (1926 – 2019), jego siostra Krystyna Zarin (1938 – 2021/22) oraz ich kuzynka (cioteczna siostra), Teresa z Świdrygiełłów-Świderskich Somkowiczowa (1927-2023). Wymienione trzy osoby pochodziły z beremiańskiej linii rodu.

Z kolei, dnia 7 grudnia w Krakowie zmarła dr Teresa Życzkowska (1931 – 2023). Była ona córką Wojciecha Heydla, właściciela dóbr ziemskich Brzóza w powiecie kozienickicm i Wandy z Chełkowskich ze Śmiełowa (pow. jarociński) w Wielkopolsce. Wychowała się w Brzózie i o niej głównie opowiadała w audycji. Po Ii wojnie św. ukończyła studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, była dr. nauk chemicznych, emerytowanym naukowcem na UJ, prawie do końca aktywna. Z domu rodzinnego przejęła zdolność i potrzebę działalności społecznej: działała w NSZZ „Solidarność” i w innych miejscach, uhonorowana została medalem „Dziękujemy z Wolność”. Należała również do kręgu przyjaciół papieża św. Jana Pawła II, o czym także opowiadała, dając w ten sposób jedno ze świadectw Jego życia i świętości.

Zamężna za Michałem Życzkowskim, profesorem mechaniki stosowanej na Politechnice Krakowskiej, pozostawiła czwórkę dzieci i liczne wnuki. Zmarła w Krakowie.

Radiowe pożegnanie

W jednym z wywiadów Jolanta Makowska powiedziała: „Współcześni ludzie, podobnie jak ich poprzednicy z wszystkich minionych pokoleń, rozmaicie radzili (lub nie radzili sobie) z ekstremalnymi sytuacjami oraz z kwestią własnej śmierci, swego kresu. Jednym (raczej nielicznym) to się udawało, innym nie. Zależy to od cech osobowości, siły wiary i mnóstwa innych czynników. Teraz jest o tyle gorzej, ponieważ lansuje się ideę kultu zdrowia, piękna, młodości. Wielu ludzi przeżywa dylemat Fausta. I dramat Fausta. Ale chyba nigdy nikomu nie było łatwo pogodzić się z rzeczywistością, w którą wpisana jest śmierć” [M. Szewczuk, „O nadziei i uśpionej wierze”, źródło: Opoka.org.pl, 25.02.2010].

Tak i nam trudno pogodzić się z odejściem obu Pań. Były one niezwykłymi Rozmówczyniami, a przede wszystkim – jak często w tej audycji – Świadkami Historii. Emitując fragmenty programów z udziałem śp. pp. Jolanty Makowskiej i Teresy Życzkowskiej, wyrażam wdzięczność i hołd wszystkim moim zmarłym już niestety Gościom z rodzin Wachowiczów, Heydlów i Świdrygiełło-Świderskich.

Cześć Ich Pamięci!

Piotr Szymon Łoś/”Radio dla Ciebie”

W Muzeum w Nieborowie i Arkadii czynna jest nowa wystawa pt. „Uratować kogo się da, nikogo nie wydać”, która opowiada historię działalności Izabelli z Radziwiłłów Radziwiłłowej (1915-1996) w okresie okupacji niemieckiej na obszarze Nieborowa i powiatu skierniewickiego. Bohaterka tej historii była córką Karola Radziwiłła z Mańkiewicz (ob. Białoruś) i Izabelli z Radziwiłłów z Balic pod Krakowem, a żoną Edmunda Radziwiłła (1906-1971), wójta Ołyki na Wołyniu oraz administratora dwóch rodzinnych majątków: ordynacji w Ołyce i dóbr w Nieborowie. 
Izabella Radziwiłłowa w 1993 roku otrzymała Medal Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata, przyznany przez izraelski Instytut Yad Vashem za ukrywanie dzieci żydowskich na terenie majątku w Nieborowie. Była ona (razem z mężem Edmundem) najpierw łączniczką w Batalionach Chłopskich, a następnie w ZWZ AK. W Nieborowie prowadziła ochronkę (tam m.in. ukrywała żydowskie dzieci), przyjmowała zrzuty alianckie, jak też założyła i prowadziła kuchnię w Łowiczu, wydającą codziennie obiady dla ok. 800 osób - uciekinierów z Reichu i innych, potrzebujących strawy w czasie okupacji. 
Muzeum w Nieborowie, kojarzone z historią Radziwiłłów z wcześniejszych epok historycznych, po raz pierwszy sięgnęło w formie wystawy do historii tego rodu w okresie II wojny św. i okupacji niemieckiej. Ekspozycja czynna będzie do września 2024 roku (scenariusz plastyczny - scenografia: Elżbieta Bogaczewicz-Biernacka), a o historii działalności konspiracyjnej Izabelli Edmundowej, ale i Janusza i Anny Radziwiłłów, w programie mówili: Monika Antczak, autorka wystawy, kurator Muzeum w Nieborowie i Arkadii Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie oraz Maciej Radziwiłł z Fundacji Trzy Trąby, mąż wnuczki bohaterki wystawy.

W związku z Rokiem Aleksandra Fredry, życiu komediopisarza, jego sztukom i ich wystawianiu na scenach teatralnych, wybitnym odtwórcom znanych postaci z komedii mistrza, poświęcono już wiele miejsca - w końcu po to jest ten rok, aby znamienitego twórcę przypomnieć i popularyzować. Jest jednak jeszcze cała rodzina Fredrów i inne, z nią spokrewnione lub spowinowacone: Szembekowie, Jabłonowscy, Szeptyccy. Czy im tradycja wielkiego przodka i kuzyna pomaga, może nieco ciąży? Jak potoczyły się losy rodzeństwa autora "Zemsty", a jak jego potomków? Wątków i tematów tej bardzo bogatej, niekoniecznie w klimacie komedii, historii jest wiele. Gdy odeszły już najstarsze osoby z rodziny, pozostało dziedzictwo, które obecnie jest w rękach następnej generacji. O historii głównie rodziny Fredrów, ale i o tym właśnie dziedzictwie, w programie mówili: Maciej Szeptycki (kustosz rodzinnego archiwum, potomek Aleksandra Fredry poprzez jego córkę Zofię Janową Szeptycką), prezes Fundacji Rodu Szeptyckich wraz z małżonką Katarzyną, współzałożycielką i wiceprezesem Fundacji Rodu Szeptyckich.

Wanda Kossecka (1887-1955) była wybitną artystką plastyczką, specjalizującą się szczególnie w projektowaniu tkanin, głównie kilimów. Na jej twórczość, a wcześniej wybór drogi artystycznej ogromny wpływ miał dom, w którym się wychowała. Był to dwór ziemiański w majątku Korytna (pow. płoskirowski na Podolu), pięknie położony pod względem krajobrazowym oraz urządzony ze smakiem przez jej matkę. Znaczenie miały również fakty historyczne z historii rodu Kosseckich, w której nie zabrakło uniesień patriotycznych, walk o niepodległość, konspiracji, zsyłek na Sybir itp. Artystka była córką Antoniego Kosseckiego i Stanisławy z Zarembów. Dość wcześnie straciła ojca, wobec powyższego życie młodzieńcze i dorosłe w przeważającej części spędziła z matką, która miała w sobie potrzebę obcowania ze sztuką, pięknem, ale też świadomość wagi dokumentowania życia na Podolu. Robiła fotografie dokumentalne, a w domu w Korytnej zgromadziła zbiory sztuki użytkowej, począwszy od porcelany a skończywszy na tkaninach: tzw. dworskich (np. buczackich), jak i rusińskich – wykonywanych przez ludność wiejską. Działalność Stanisławy Kosseckiej była znana i ceniona w kręgu etnografów, głównie z Kijowa. Ona sama, a potem jej córka tkała na własnym warsztacie tkackim.  

Wanda Kossecka od ok. 13 roku życia rysowała i malowała, wobec czego rozpoczęła naukę w tym kierunku, zaczynając od tzw. Kursów Baranieckiego dla kobiet w Krakowie. W wyniku Wielkiej Wojny, a potem pożogi rewolucji bolszewickiej, z matką musiały uciekać z Podola, odnajdując przystań życiową w Zakopanem. Wiązało się to również ze stanem zdrowia malarki i projektantki, bowiem Kossecka miała chory wzrok. Kolory widziała dobrze, ale w zestawianiu barw towarzyszył ból - podczas przenoszenia wzroku z jednego koloru na drugi pojawiał się bolesny skurcz źrenic. Co ważne, choroba ta zniknęła tak, jak się pojawiła. Po latach mogła wrócić do malarstwa i projektowania wzorów z użyciem barw.  W okresie problemów ze wzrokiem, mogła jednak szkicować projekty, w których kolory zaznaczała sobie cyframi.  

W tymże Zakopanem w 1920 roku, razem z Janem Tarnowskim z Chorzelowa utworzyła pracownię artystyczną „TARKOS”, w której oboje projektowali, a kobiety wiejskie (zarabiając na tym) tkały kilimy, inspirowane wzornictwem tradycyjnym, a z czasem nowoczesnym – według własnego pomysłu. Odnosiła sukcesy, ale jej sytuacja finansowa uległa nagłemu pogorszeniu z powodu kryzysu światowego przełomu lat 20. i 30. XX w., wobec tego, z pomocą osób ceniących jej twórczość, przeniosła się do Czorsztyna, gdzie mogła kontynuować pracę artystyczną ramach „Warsztatów Spiskich”.

Po okresie II wojny św. (w którym wspierała AK, np. poprzez dawania schronienia zaangażowanym w Konspiracji), pozostała w Czorsztynie, a jej pracownię przejęła spółdzielnia tkacka z Nowego Targu, a następnie „Cepelia”, gdzie przez pewien czas Wanda Kossecka dalej była kierowniczką warsztatów. Dom, który w Czorsztynie wybudowała w 1932 roku został zatopiony wraz z utworzeniem zapory wodnej i Jeziora Czorsztyńskiego.  

O Wandzie Kosseckiej, malarce i artystce tkaczce, w związku z wystawą jej poświęconej, która odbyła się w „Galerii 26” Michała Pikula w Krakowie, ale też o związkach rodzin Kosseckich i Deskurów, w programie mówili: Michał Nałęcz-Nieniewski, etnolog, historyk z Muzeum Historii Polski (poprzez babkę Wandę z Deskurów związany z Kosseckimi) i Barbara Nałęcz-Nieniewska, filmowiec, pracownik Muzeum w Nieborowie i Arkadii (Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie).

Janina z Wąsaków Feliksowa Wróblewska (1923-2004) była bardzo przywiązana do zachowanego albumu z rodzinnymi fotografiami. Pilnowała, aby ta pamiątka nie zniszczyła się, ale jednocześnie z radością pokazywała ją swojej wnuczce Ewie Migdalskiej, której wychowaniem z miłością zajmowała się. Gdy nestorka rodziny odeszła, wnuczka uprzytomniła sobie - jak wielu z nas, gdy zabraknie bliskich osób - jak mało wie o swojej rodzinie, a o różne fakty nie zdążyła babci zapytać. Zaczęła więc poszukiwania, które zaowocowały zebraniem danych genealogicznych przodków aż do XVIII wieku.
 
Przodkowie ci to rodziny chłopskie: zarówno takie, które pracowały w folwarkach ziemiańskich, jak i posiadacze własnych gospodarstw rolnych o zróżnicowanym areale, a więc i statusie majątkowym. Większość członków rodziny do pewnego momentu nie umiała czytać i pisać, stąd też w dokumentach metrykalnych możemy odnaleźć podpisy krzyżykami. Brak wykształcenia był oczywiście spowodowany biedą, czyli niemożnością wysyłania dzieci do szkół, ale też pewnego rodzaju zwyczajem (a może bardziej koniecznością), że swoje dzieci rodzice na wsi wychowywali po to, aby po nich objęły ziemię. Gospodarstwa były własne, dzierżawione (dzierżawca wieczysty płacił czynsz, najczęściej do dworu ziemiańskiego) lub stanowiły spłachetek ziemi dworskiej, obrabianej na zasadzie ordynarii. W tym ostatnim przypadku, rodzina chłopska musiała zapewnić również tzw. posyłkę, czyli osoby z własnej rodziny (zazwyczaj najbliższej), aby móc wypełnić obowiązek pracy, wynikający z umowy z dworem.
 
Niezależnie od statusu prawnego i własnościowego, życie rodzin chłopskich, w tej opowieści najczęściej z powiatu mińskiego, województwa mazowieckiego, wiązało się z pracą dla dworu; stąd w genealogii Ewy Migdalskiej takie nazwy, jak Ossówno, Łaziska, Jakubów, Gałki, Janówek, Trzebucza i in. Z czasem, gdy zmieniały się stosunki społeczno-gospodarcze na wsi, a głównie od chwili uwłaszczenia chłopów w Królestwie Polskim w 1864 roku (co naturalnie nie było darmowe, tak samo jak darmowa nie była ziemia, przyznana chłopom w tzw. reformie rolnej w latach 1944/45), członkowie rodzin, które są wśród przodków i powinowatych Janiny Wróblewskiej, jak np. Wąsakowie, Wróblewscy, Wójciccy, Szczapikowie, Królakowie, Kołakowie, Borzymowie i inni, powoli zmieniali swoją sytuację życiową, powiększając gospodarstwa rolne, ale też łącząc pracę na roli z innymi zawodami (np. pradziad Józef Wąsak był wziętym stolarzem, ktoś inny był kowalem). Niektórzy z nich, jak np. Wójciccy - co opisał też red. Marek Piotr Wójcicki z Mistowa, pow. miński - w wyniku uzyskanego wykształcenia zmienili zupełnie status społeczny, przechodząc do inteligencji. W efekcie, część rodziny pozostawała na wsi, a część przenosiła się do miast. Wśród postaci, które nie tylko że wyszły ze wsi, ale osiągnęły szczyty kariery, był np. ksiądz prof. Aleksander Wójcicki, rektor Uniwersytetu Wileńskiego, zajmujący się (poza posługą duchowną) m.in. historią i sytuacją niższych klas społecznych, jak np. robotników i chłopów.
 
Ewa Migdalska, gość programu, na co dzień zajmująca się księgowością w jednej z firm, związanych z rolnictwem, działająca w Towarzystwie Przyjaciół Mińska Mazowieckiego, pełniąca też funkcję sołtysa w rodzinnej wsi Marianka koło Kałuszyna, wyniki swoich kilkunastoletnich badań genealogicznych publikuje na blogu "Drogi Przeszłości" [Drogi Przeszłości genealogia Wąsaków Wróblewskich i innych ], który jest nie tylko zbiorem danych, ale też opowieścią o historii regionu, w którym członkowie Jej rodzin mieszkają od pokoleń.  

Fot.
1. Janina z Wąsaków Wróblewska z mężem Feliksem; fotografia ślubna; zbiory E. Migdalskiej
2. Ukochana Babcia, Janina Wróblewska; zbiory E. Migdalskiej
3. Feliks Wróblewski z wnuczką Ewą; zbiory E. Migdalskiej
4. Gość programu, Ewa Migdalska, sołtys wsi Marianka, genealożka; zbiory E. Migdalskiej

„Rodach i rodzinach Mazowsza” przenieśliśmy się do Wistkitek, gdzie znajduje się Kaplica Łubieńskich i Sobańskich. Gośćmi Piotra Łosia byli Michał Sobański i Marcin Brzeziński.

Pani Cecylia Dutka (ur. 1929) jest córką Józefa Dutki (1900-1993), ślusarza kolejowego, w okresie przedwojennym pracującego we Lwowie oraz Bronisławy z Dulianów (1894-1991), krawcowej, właścicielki znanego zakładu krawieckiego w Mościskach (pow. mościski, woj. lwowskie). Matka jej Bronisława, była córką Błażeja Duliana, kolejarza (pracującego m.in. jako zawiadowca w Mościskach) i Magdaleny z Wolników. Dziadkowie jej, pp. Dulianowie w 1915 roku, w ramach ewakuacji Przemyśla w czasie ataku rosyjskiego, wyjechali do Salzburga w Austrii, gdzie Bronisława mogła nauczyć się fachu krawieckiego. Po powrocie i zamążpójściu, osiadła z rodziną w Mościskach, prowadząc zakład, w którym zatrudniała młode szwaczki, sama krojąc ubrania dla pań, zamawiających płaszcze, suknie czy czasami kapelusze. Dom, w którym mieszkała rodzina Dutków, był rodzinnym domem Dulianów. Budynek był drewniany, ogrodzony od ulicy, z dużym ogrodem i własnym warzywnikiem. Posesja mieściła w sobie zarówno część mieszkalną, jak i warsztat krawiecki.

Dulianowie byli rodziną wielodzietną, Bronisława Dutkowa miała więc siostrę i 5 braci (czterej zginęli na wojnie). Jeden z nich, Błażej Tomasz Dulian (1899-1986) zrobił karierą wojskową i wsławił się osiągnięciami w dziedzinie geodezji wojskowej. Urodził się w Bogdanówce (woj. tarnopolskie), a nauki pobierał w Przemyślu (szkoła powszechna, gimnazjum oraz szkoła wydziałowa), po czym pracował na kolei w Mościskach oraz w warsztacie mechanicznym w Przemyślu. Do matury przygotowywał się pod okiem starszego brata, wówczas już studenta Politechniki Lwowskiej. Podczas ww. wspomnianej ucieczki do Salzburga, w Austrii ukończył kurs handlowy. W 1917 roku wstąpił w Krakowie do 3 pułku Legionów Polskich. Miał z tym jednak kłopot, gdyż był za młody. Wykorzystał wówczas dowód osobisty starszego brata, Pawła (1891-1916), który zginął na froncie Wielkiej Wojny. Stąd też późniejsze jego podwójne imię Błażej Paweł, a przez jakiś czas używał tylko imienia Paweł. Potem powrócił do prawidłowego.

Błażej Dulian ukończył dwuletni kurs Oficerskiej Szkoły Topografów i będąc podporucznikiem, pracował w Wojskowym Instytucie Geograficznym. W Wojsku Polskim doszedł do stopnia majora (1936), był kierownikiem referatu astronomiczno-geodezyjnego. Jego rozliczne zainteresowania, a przede wszystkim specjalistyczne pomiary geodezyjne, wzbudzały powszechny szacunek. W 1922 roku był kierownikiem oddziału pomiarowego przy Podkomisji Granicznej Polsko-Sowieckiej na odcinku Zbrucza, gdzie pracował do 1924 roku. W latach 1926-1930 ukończył studia na Wydziale Geodezyjnym Politechniki Warszawskiej, po czym do 1937 roku wykładał geodezję, astronomię i magnetyzm w Wojskowej Szkole Topografów. Na dwa lata przed wybuchem II wojny św. odbył staż we włoskim Instytucie Geograficznym we Florencji.

Wraz z rozpoczęciem wojny, przez Węgry dostał się do Francji, służąc tam w Wojsku Polskim do 26 czerwca 1940 roku, a po ewakuacji wojska do Anglii, pracował w Wojskowym Instytucie Geograficznym armii polskiej w Wielkiej Brytanii. Do kraju powrócił w 1947 roku. Jego dalsza praca związana była głównie z dziedziną triangulacji, w której wypracował własne metody i rozwiązania, m.in. związane z budową wież i sieci triangulacyjnych. Od 1956 do 1968 roku był kierownikiem i właściwie osobą „instytucją” Obserwatorium Astronomiczno-Geodezyjnego w Borowej Górze.

W małżeństwie z Wandą z Orzechowskich (Warszawianką) nie miał potomstwa, a jego bliscy współpracownicy podkreślali wyrazistą, intelektualną (a nie przez sentyment) religijność, czemu dawał wyraz m.in. w dyskusjach teologicznych, które chętnie prowadził.

O ww. wuju Błażeju Dulianie, który był pomocny w różnych etapach życia młodej siostrzenicy, jak też o rodzicach, dziadkach, warsztacie krawieckim matki, ale i o przedwojennym obrazie Mościsk, w programie opowiadała p. Cecylia Dutka, specjalistka handlu zagranicznego, emerytka, mieszkanka warszawskiej Sadyby oficerskiej.

O wpływie historii rodu Radziwiłłów na kształt i rozwój Białej Podlaskiej w programie mówili: Violetta Jarząbkowska i Antoni Jodłowski.