Maj jest w polskiej historii miesiącem szczególnym. Świadczą o tym liczne daty, a wraz z nimi pamięć o wydarzeniach historycznych. Dla części społeczeństwa ważny będzie dzień 1 maja, a dla całego – 3 maja, w tym roku 234 rocznica uchwalenia Ustawy Rządowej – Konstytucji 3 Maja.

W Kościele powszechnym i polskim także istotne daty: św. Jan Paweł II (Karol Wojtyła) urodził się 18 maja 1920 roku, 13 maja 1981 roku miał miejsce zamach na papieża, a zanim objął on stolicę Piotrową, 29 maja 1967 roku został kreowany kardynałem.

Jan Paweł II zmarł 2 kwietnia 2005 roku, pogrzeb odbył się 8 kwietnia. Papież Franciszek zmarł 21 kwietnia 2025 roku. Daty może są tylko symbolem, ale pozwalają też lepiej pamiętać o osobach i wydarzeniach, nie są magią, ale czymś konkretnym.

Z Kościołem, nie tylko poprzez członkostwo w nim przez sakrament chrztu świętego, ale też dzięki kontaktom z duchownymi i hierarchami Kościoła, związana jest rodzina Swieżawskich. Prof. Stefan Swieżawski (1907-2004), historyk filozofii, autor wielu publikacji z tej dziedziny, jak np. Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Św. Tomasz na nowo odczytany, wydał także swoje dwutomowe wspomnienia. Przyjaźnił się z księdzem Karolem Wojtyłą, potem biskupem, kardynałem i papieżem Janem Pawłem II, będąc zrazu jego wykładowcą akademickim. Jan Paweł II od lat był nie tylko przyjacielem, ale też przewodnikiem duchownym całej rodziny Swieżawskich. Stefan Swieżawski ożeniony był z Marią ze Stadnickich z Nawojowej (1912-2004), mieli dwie córki: Helenę (1934-2019) Deskurową i Marię (1936-2010) Roqueplo.

Kiedy na antenie Polskiego Radia RDC („Radia dla Ciebie”) mówiliśmy w 2005 roku o zmarłym Janie Pawle II, wśród gości były wnuczki profesorostwa Swieżawskich: Dorota Roqueplo, Maria Deskur oraz Dominika Woźniakowska (1963-2010) – zmarła pięć lat później na chorobę nowotworową. Dn. 30 kwietnia br. przypadła 15. rocznica Jej odejścia. W związku z powyższymi datami, splotami wydarzeń, powiązaniami rodzinnymi i przyjacielskimi, w programie wyemitowaliśmy rozmowę z 2005 roku, która ukazała dzieje rodziny Swieżawskich poprzez jej bliskość z papieżem Janem Pawłem II oraz w ogóle z Kościołem powszechnym, stanowiąc też osobiste świadectwa.

Tuż po II wojnie św. dwie artystki malarki – siostry Karpińskie – utworzyły w Siedlcach Miejską Szkołę Malarstwa i Przemysłu Artystycznego. Wprawdzie szkoła istniała tylko trzy lata, ale zostawiła po sobie trwały ślad w dziejach polskiej sztuki. Jej założycielki również miały swoją pozycję, a ich twórczość własna, przypomniana przez specjalistów, znajduje uznanie. Można ją oglądać m.in. na bieżącej wystawie w Muzeum Narodowym w Lublinie „Co babie do pędzla”, prezentującej twórczość polskich kobiet – artystek.

Siostry Karpińskie miały też interesującą historię rodzinną. Wprawdzie ich życie osobiste nie udało się (kochały, ale wybrańcy wcześnie zmarli), ale wcześniejsze dzieje ich rodziców i dziadków tworzą równie ciekawą opowieść rodzinną – kto wie, być może nawet wartą zekranizowania, jeśli nie w formie fabuły, to z pewnością dokumentu filmowego.

Irena (1901-1985) i Joanna (1902-1999) Karpińskie wraz z rodzicami i rodzeństwem do Siedlec, po wojennej tułaczce, przyjechały w 1920 roku. Częste zmiany miejsca zamieszkania są niemal normą w rodzinach leśników, a w tym zawodzie ich ojciec Józef (1875-1949) robił karierę, będąc m.in. uznanym pracownikiem lasów w Białej Cerkwi, w Dziembrowie u Sapiehów ze Spuszy (Grodzieńszczyzna), a potem m.in. pracując w Żerocinie (ob. Nadleśnictwo Międzyrzec), gdzie zresztą urodziła się Irena. Kulminacyjnym i stabilizującym życie rodziny było zatrudnienie w Dyrekcji Lasów Państwowych w Siedlcach.

O obu siostrach – artystkach plastyczkach, jak i o dziejach rodziny Karpińskich, zadomowionej w Siedlcach od 1920 roku, w programie mówiła dr Agnieszka Pasztor, kustosz w Muzeum Regionalnym w Siedlcach.    

Urokliwe miejsce

To piękny, podwarszawski region, obszar Puszczy Białej, położony w dolinie dolnego Bugu, pośród sosen, wiekowych dębów oraz wzdłuż międzynarodowej trasy szybkiego ruchu S8. Nad Niegowem (gm. Zabrodzie, pow. wyszkowski) dominuje wiadukt. Ludzie naturalnie cieszą się, bo jego wybudowanie ułatwiło poruszanie się między dwiema stronami wsi. Tuż przy przystanku autobusowym znajduje się przedwojenny młyn. A zaraz potem cmentarz parafialny, na którym obok rzeszy mieszkańców tej miejscowości, pochowani są dawni właściciele tutejszego folwarku oraz znajduje się kwatera sióstr Samarytanek.

Zgromadzenie Sióstr Benedyktynek Samarytanek Krzyża Chrystusowego

Matka Wincenta (Jadwiga) Jaroszewska

W kwaterze sióstr znajduje się m.in. grób Marii Jędrzejowicz (1887-1966, c. Mariana i Ludwiki z Jędrzejowiczów), która ostatnich dni dożyła u gościnnych Samarytanek, a zaraz potem jest centralnie umieszczona mogiła m. Wincenty - Jadwigi Jaroszewskiej (1900-1937), założycielki Zgromadzenia. Jej zbyt krótkie życie naznaczone zostało najpierw wczesną utratą rodziców, a potem postanowieniem, że biednym upadłym kobietom (prostytutkom), które znała jeszcze z Piotrkowa, należy pomóc. Drugą jej troską byli chłopcy z zaburzeniami psychicznymi. Obie grupy w latach przedwojennych znalazły się poza marginesem społeczeństwa.

Matka Wincenta w zajmowaniu się prostytutkami oczywiście nie była pierwsza, bo już pod koniec XIX w. Antoni Wysłouch, lekarz wenerolog pisał, że przymusowe wciąganie dziewcząt do regestów i tworzenie tym sposobem klasy prostytutek uważam w najwyższym stopniu za niemoralne [A. Wysłouch, Ohyda wieku [w:] „Krytyka Lekarska”, Warszawa 1902, s. 7], ale problem nie zniknął, przeciwnie narastał, więc matka wzięła się do pracy. I potem ktoś zauważył, że gdy pojawiała się w szpitalu św. Łazarza (jeszcze jako założycielka stowarzyszenia, nie zakonu), kobiety te jakoś przychylnie i bez strachu traktowały jej habit, z czasem nabierając do niej zaufania. I nie bała się ludzkich głosów, że przecież osobie z dobrego domu nie godzi się wchodzić do szpitala z „tymi” kobietami.

Interesowała się już od początku swej posługi (jeszcze jako osoba świecka) nie tylko kobietami upadłymi: W latach 1933 czy 1934 w Piotrkowie szwagierka moja Jadzia, tzn. m. Wincenta, zwróciła się do mnie, aby ułatwić jej wejście na teren więzienia, ponieważ miałem wówczas możliwość służbową ułatwienia jej. Szwagierka z właściwą sobie energią, przy pomocy władz więziennych, zapoznała się z życiem więźniów, żywo interesując się ich warunkami. Przeprowadziła z niektórymi więźniami rozmowy. Jak mogłem się przekonać, w jej ówczesnych planach leżało podjęcie w swym zakonie opieki duchowej nad więźniami. [Z listu Henryka Izdebskiego, dnia 11 XI 1964 r.; Archiwum ss. Samarytanek w Niegowie, wyb. s. Margarita Brzozowska OSBSam]

To troskliwe spojrzenie na potrzebujących wykluczonych, nie przeszkadzało matce Wincencie na budynku kupionego dworu w Niegowie, który został Domem Generalnym Samarytanek, umieścić w herbie rodzinnej Zagłoby; zresztą jedna z arystokratek mówiła: Chyba mnie dość dobrze wychowano, żebym potrafiła przejść przez bagno [M. Miller, Arystokracja, Warszawa 1998, s. 7]. Idąc tym grzęzawiskiem, Wincenta pomagała jak umiała, swoją ideą zaraziła też inne siostry, a stowarzyszenie powoli przekształciła w Zgromadzenie zakonne, sięgając do reguły benedyktyńskiej. Żyła krótko, ale tym, co dane jej było przeżyć i zrobić, można by obdzielić kilka osób.

Zdążyła jeszcze około siedmiu lat pożyć w tym urokliwym miejscu, które na kredyt – bo niby skąd miała mieć pieniądze – kupiła od pań Dzierzbickich. Dom, czyli dwór w stylu renesansowej willi włoskiej plus ziemię, o łącznej powierzchni ponad 74 ha. W Niegowie utworzyła więc Dom Generalny swego zakonu, ciesząc się, że wokół jest tyle przyrody, że jest prawdziwy gazon z podjazdem, że siostry i podopieczni będą mieli swój kawałek ziemi.

Panie Józefa Dzierzbicka i jej córka Anna Wyszyńska miały roszczenia, że raty kredytu nie spływają na czas. Ale Wincenta, tak jak m. E. R. Czacka w Laskach i m. Marcelina Darowska w Szymanowie, oddawała wszystko Bogu, zawierzała. Udało się w 1942 roku; po spłaceniu rat uzyskała zaświadczenie od byłych właścicielek, że nie mają pretensji. Józefa Dzierzbicka i Anna Wyszyńska zresztą nie opuściły swojej ziemi, bo na reszcie całkiem sporego majątku, nadal gospodarowały, a piękny murowany dwór, zastąpiły skromniejszym, drewnianym; nie ma dziś po nim śladu.

Wszystko, co trwałe, ponadczasowe i ważne, w Niegowie (jak i w okolicach) jednak pozostało. Jest klasztor, są domy pomocy społecznej w typie tzw. rodzinek, jest wreszcie dziedzictwo kulturowe: dom zakonny, młyn, późno klasycystyczny kościół, jak i pamięć o postaciach z historii, o bohaterach i zwykłych ludziach. Na cmentarzu, tuż za bramą stoi kaplica grobowa ks. Floriana Gieczyńskiego (1793-1866), proboszcza niegowskiego i kompozytora, bo to taki skrawek ziemi, na której jest jak u Reja: pan, wójt i pleban.

Niegowscy dziedzice na cmentarzu

A pośród dawnych właścicieli, którzy też oddawali ziemię pod nekropolię, pochowani tam są:

- Piotr Zieliński (1813-1893), właściciel Niegowa, kolekcjoner dzieł sztuki; sfinansował podróż Ludwika Norwida (brata Cypriana) do Francji. Był świadkiem na ślubie Pauliny z Norwidów (siostry poety, Niegów 1838) i Jana Suskiego, właściciela Wólki Słopskiej.

- Stanisław Marian Starża-Dzierzbicki (1862-1920), mąż Józefy z Lewandowskich,  współwłaścicielki Niegowa.

- Zosia Wilczyńska (1864-1864), córka posesora (nadzorcy) majątku niegowskiego.

- Bronisława Deskurówna (1857-1859), córka Bronisława (1835-1895), właściciela Niegowa, założyciela pobliskiego Deskurowa, powstańca styczniowego 1863, i jego żony Teresy z Bobrownickich. Bronisław Deskur był fundatorem dzwonów kościelnych w Niegowie. Nagrobek z piaskowca w stylu klasycystycznym, został odrestaurowany przez rodzinę, w czym walny udział miał kard. Andrzej Maria Deskur (1924-2011, s. Andrzeja L. i Stanisławy z Kosseckich), stryjeczny prawnuk Bronisława.

- Bracia Zielińscy: Leon (1836-1846) i Bronisław (1844-1855), synowie właściciela  Wólki Słopskiej Józefa Zielińskiego (1811-1892), rodem ze znanej rodziny ze Skępego (i Józefy z Jażwińskich), sędziego pokoju okręgu radzymińskiego, fundatora dzwonnicy.

- Aleksander Ihnatowicz (1847-1882), drugi mąż Józefy Pauliny z Szyszków, dziedziczki niegowskiej, córki Pauliny z Dobrowolskich; radca stanu. Do Niegowa sprowadził się z Litwy. Nagrobek Ihnatowicza ujawnia wpływ kultury francuskiej. Jest to eklektyczna forma z klasycystycznymi elementami zdobniczymi: tablica inskrypcyjna z kartuszem, po bokach ornamenty roślinne z motywem akantu, krzyż z ciekawymi motywami roślinnymi. Nagrobek został wystawiony sumptem żony, która prosi przechodnia o anielskie pozdrowienie.

- Wojciech Orłowski (1864-1906), trzeci mąż Józefy Pauliny z Szyszków. Z początku był on administratorem dóbr niegowskich Józefy P. 1° Dobrowolskiej, 2° Ihnatowiczowej, z czasem oboje pobrali się. Nie mając potomstwa, Józefa P. Orłowska (już jako wdowa, zm. 1926) w testamencie dobra niegowskie zapisała swej dalszej krewnej, Józefie Annie z Lewandowskich (1872-1960, jej mąż Stanisław Marian Starża-Dzierzbicki 1862-1920) oraz jej dzieciom; Annie Władysławowej Wyszyńskiej (1898-1994) i Wacławowi (1896-1967). Od nich to właśnie m. Wincenta zakupiła zespół dworsko-parkowy w Niegowie.   

s. Benigna – „Anioł śmierci”

Poza Niegowem, Samarytanki w Warszawie prowadziły dom, w którym poprzez opiekę i dyskretną resocjalizację warszawskie prostytutki wracały do społeczeństwa. Kolejny piękny dom – willa na tzw. Henrykowie (ob. dzielnica Białołęka) przy ul. Modlińskiej 257, był miejscem pracy s. Benigny, czyli Stanisławy Umińskiej (1901-1977), córki Antoniego i Walerii z Wiśniewskich. Była uzdolnioną, chwaloną przez Leona Schillera aktorką, rozwijającą swą karierę z sukcesem. Zaręczyła się z Janem Marcelim Żyznowskim (1889-1924), artystą malarzem, pisarzem i scenografem, który zachorował na nowotwór. Po kolejnym etapie leczenia, gdy nie mógł znieść cierpienia, w paryskim szpitalu, gdzie przebywał na kuracji, poprosił narzeczoną, aby odebrała mu życie. Ona, w stanie wzburzenia, chcąc spełnić jego wolę i uwolnić go – z miłości wszak, od cierpienia, zastrzeliła swojego oblubieńca. Proces sądowy był głośny, wyrok uniewinniający. Ona jednak nie umiała pogodzić się z moralną, negatywną oceną czynu; jej sumienie silnie protestowało. Szukała początkowo możliwości powrotu na scenę, ale czuła, że z takim obciążeniem nie będzie to możliwe. Jeszcze we Francji została przyjęta do domu ss. Benedyktynek, gdzie powoli powracała do psychicznej równowagi. Po powrocie do kraju i gdy zrozumiała, że aktorstwo już nie jest jej drogą życiową, postanowiła wstąpić do zakonu. Aleksander Zelwerowicz zapytał m. Wincentę Jaroszewską, czy nie przyjęłaby nowej adeptki do Zgromadzenia, na co uzyskał zgodę, pokierowaną zrozumieniem i wyrażoną otwartością. W ten sposób Stanisława Umińska została Samarytanką, która w sposób szczególny podjęła się pracy, ale i kontynuowała, zaczęty jeszcze we Francji rozwój duchowy. Swoje doświadczenia, zarówno te traumatyczne, jak i zawodowe, z wielką siłą i oddaniem wykorzystywała w pracy z „upadłymi kobietami” w Henrykowie przed wojną, ale i w czasie okupacji, podczas której przy Modlińskiej chroniono Żydów, a aktorzy razem z s. Benigną tworzyli teatr.

Dom w Henrykowie, dzięki wieloletnim staraniom Fundacji AVE, wraz z jego prezesem Bartłomiejem Włodkowskim, został odrestaurowany i będzie służył działaniom na polu kultury na Białołęce.

Dziedzictwo i kontynuacja

Dziedzictwem i trwającą pracą Zgromadzenia są nadal domy pomocy społecznej, w których mieszkają osoby z niepełnosprawnością intelektualną, a kolejne pokolenia sióstr wypełniają misję m. Wincenty Jaroszewskiej, która pisała: Wychowując - musimy stać się matkami duchowymi. Ale nie takimi matkami, które umieją tylko morały pra­wić, a same brzydzą się upośledzonymi dziećmi i kalekami, często stają się niedelikatne jak one. My musimy być matka­mi. Trzeba dać dziecku troszkę serca... Musimy mu zastąpić matkę... Nie tylko dać kawałek chleba, ale wczuć się w jego radości i smutki, musimy poznać jego życie! [WP 68; wyb. s. Margarita Brzozowska OSBSam).

O historii zgromadzenia Sióstr Benedyktynek Samarytanek Krzyża Chrystusowego, z uwzględnieniem posługi jego założycielki, m. Wincenty oraz dziejów Domu w Niegowie, w programie opowiadała s. Margarita Brzozowska OSBSam, w asyście m. Anuncjaty (Elwiry) Zdunek, przełożonej generalnej Zgromadzenia.

Młyn, pizza i młocarnia

Młyn, stojący niemal tuz przy ruchliwej trasie S8 w Niegowie (gm. Zabrodzie, pow. wyszkowski) jest z okresu międzywojnia. Jego budowę rozpoczął w 1923 roku Marian Dąbrowski i w rękach jego rodziny pozostawał on do końca. Urządzenia mechaniczne, mlewniki, silnik i inne pochodzą jeszcze z XIX wieku. Gdy przyjechał go zobaczyć badacz z tytułem profesorskim, zajmujący się zabytkami młynarstwa, nie sądził, że znajdzie w pełni sprawny obiekt; był w szoku. Dzięki staraniom miłośników zabytków techniki i historii, mechanizm młyński jest stopniowo restaurowany. Młyn stał się miejscem spotkań mieszkańców wsi i gości, przybywających do niego np. na Europejskie Dni Dziedzictwa (EDD). Murowany młyn motorowy z Niegowa zbudowano z prefabrykatów, co wówczas stanowiło szczyt nowoczesności, stąd i jego nazwa „Nowość”.

Młyn młynem, ale w budynku i obok, znajdują się przedmioty, z których część już kiedyś była prezentowana: uratowane meble, pająk pod sufitem, czy tkane chodniki. Znajdowały się one w regionalnej izbie szkolnej w Zabrodziu, utworzonej przez  tamtejszym pioniera w tej dziedzinie, śp. Józefa Kućmierowskiego (1945-2014). Wielka szkoda, że izby już nie ma, ale cieszy, że przedmioty te trafiły pod opiekę Stowarzyszenia na Rzecz Gminy Zabrodzie „Bractwo Zabrodzkie”.

Poza młynem, można tam zobaczyć piec chlebowy pod wiatą. Pieczono w nim nie tylko tradycyjny chleb, ale i… pizzę. Obok jednak jest rarytas: młockarnia „Kutnowianka” – cudo z Fabryki Maszyn i Narzędzi Rolniczych Kraj Alfreda Vaedtke w Kutnie.

Takimi młockarniami szczyciły się majątki ziemskie, stawiające na rozwój i nowoczesność. Ciekawe, czy miały taką młockarnię Józefa z Lewandowskich Dzierzbicka (1872-1960) i jej córka Anna Wyszyńska (1898-1994), ostatnie współwłaścicielki Niegowa, a może i Stanisław Ścibor-Marchocki (1926-2015), wieloletni dyrektor PGR Niegów?

Dziedzic w PGR

Córka p. Stanisława, Maryla Ścibor-Marchocka opowiadała w audycji radiowej o uroku drogi, którą pokonywała, idąc do Głuch, gdzie urodził się Cyprian Norwid, gdzie mieszkał zapomniany rzeźbiarz, Bolesław Jeziorański. A matka generalna Samarytanek, s. Anuncjata Zdunek oraz s. Margarita Brzozowska przypomniały, że „Ścibor”, jak go nazywali wszyscy, na niedzielne msze św. z córką chodził do kaplicy sióstr – był z klasztorem blisko, a zakonna siostra ekonomka wie, że i współpraca PGR-u ze Zgromadzeniem stanowiła o ich wspólnym współistnieniu na tym skrawku Mazowsza. Zapewne niewielu wiedziało w Niegowie, że ten noszący się niemal po wojskowemu, poważny dyrektor PGR-u ma za sobą nie tylko ziemiańską przeszłość rodzinną, ale też własne „przygody” z UB, wyroki, więzienie, tylko za to, że kochał Polskę, że walczył o nią zarówno w czasie wojny, jak i jako Żołnierz Niezłomny. I choć może sumiasty wąs mógł zdradzać jego korzenie, to nie był to czas, by do nich przyznawać się, co nie znaczy, że władza ludowa o nich nie wiedziała. A on, jak znów wspomina córka Maryla, opowiadał ludziom w Niegowie historię Polski. Nie wynoszący się ponad innych, twardy, ostry, ale zawsze sprawiedliwy i po cichu, po swojemu traktujący pracowników jak ojciec, a ziemię jak matkę, bo to ona – niezależnie od tego, czy ktoś herbowy czy spod strzechy – dawała chleb. A nie wszyscy mieli do niego łatwy dostęp, nie tylko na często (choć nie zawsze) biednej wsi, ale też w mieście, do którego niby to na służbę trafiały ubogie dziewczyny.

W ogóle – choć opowiemy o tym innym razem – lata powojenne w Niegowie był trudne, ale i ciekawe. Stanisław Ścibor-Marchocki, obejmując PGR w Niegowie, usłyszał od zwierzchników, że jeśli jemu nie uda się uratować podupadającego gospodarstwa, to ono zostanie zlikwidowane.

Tymczasem po młynie w Niegowie w programie oprowadzają: Arkadiusz Redlicki, prezes Stowarzyszenia na Rzecz Gminy Zabrodzie „Bractwo Zabrodzkie” oraz matka Anuncjata Zdunek, przełożona generalna Zgromadzenia Sióstr Benedyktynek Samarytanek Krzyża Chrystusowego w Niegowie.

Jedna z byłych ziemianek, zaraz po II wojnie światowej, podczas wizyty adoratora swej córki, usłyszała od młodego człowieka, że jest on krewnym lub powinowatym znanego i szanowanego wykładowcy jednej z uczelni wyższych. Zupełnie bezwiednie zapytała: Rozumiem... tak... A to, z których [jest] pan Kowalskich, z tych dużych czy z tych małych? Na co młodzieniec przytomnie odpowiedział: z tych najmniejszych, łaskawa pani.

Anegdota ta pokazuje różnice wewnętrzne w środowisku ziemiańskim. Choć było to już po 1945 roku, nie istniała struktura społeczna sprzed wojny, starsza pani nadal myślała kategoriami kręgu społecznego, w którym wyrosła i spędziła część dorosłego życia. 

Z kolei, przedstawiciel Hordliczków, będąc u swojej czeskiej siostry w Pradze, czuł, iż jest ona pełna podziwu dla niego i całej polskiej linii tej rodziny, że na ziemiach polskich osiągnęła ona nie tylko sukces ekonomiczny, ale i społeczny. Siostra, mieszkająca w stolicy Czech, bynajmniej nie znajdująca się na nizinach społecznych, uznawała jednak wyższość brata i fakt, że zaliczał się on do elit.

Na czym jednak polega różnica? Ziemianie w Polsce, poza kapitałem ekonomicznym, szczycili się również „starożytnością” rodu, a więc pochodzeniem sięgającym wieki wstecz, jak również naturalnymi, rodzinnymi oraz towarzyskimi relacjami ze światem ziemiaństwa, a niekiedy arystokracji. Mówiono o Malczewskich (rodzinie malarza), choć dawno nie posiadali żadnego majątku, ale cały czas obracali się w tym samym kręgu, tak jakby nic w życiu tej rodziny nie zmieniło się.

Hordliczkowie, dotarłszy do tej wysokiej pozycji w burżuazji i ziemiaństwie polskim, wykonali wcześniej gigantyczną pracę. I trudno sobie wyobrazić, aby ktoś z tej rodziny o swoim krewnym powiedział, że jest z „małych” lub „dużych” Hordliczków. Więź między nimi wydaje się naturalna i oczywista. I nie była podyktowana statusem ekonomicznym. Co najwyżej można zauważyć, iż ze względu na „obcy” początkowo grunt, czyli środowisko polskie, z pewnością łączyło ich pochodzenie narodowe. Z czasem i to się zmieniło, bowiem spolonizowali się, a Agata Hordliczkówna, mówiąca z troską, że „nie o takiej Polsce myśleliśmy”, jest na to dobitnym przykładem.

Trudno powiedzieć, jakby zachowali się, gdyby spotkało ich to, co Lilpopów. Z identycznego poziomu społecznego, Stanisław Wilhelm Lilpop (syn przemysłowca obcego pochodzenia i ziemianin), liczył, że jedyna dziedziczka jego dóbr brwinowskich, Anna, wyjdzie za mąż za Krzysztofa księcia Radziwiłła z Sichowa. Radziwiłłom jednak ten mariaż nie przypadł do gustu, nie doszło do niego, a Anna za to wyszła za mąż za Jarosława Iwaszkiewicza, co z kolei początkowo nie podobało się zamożnemu Lilpopowi, bo jakże to z pracy piórem można utrzymać rodzinę?

Hordliczkowie z pewnością mieli ambicje osiągnięcia pozycji ekonomicznej i społecznej. To się im udało, ale mimo późniejszych mariaży z członkami polskiego ziemiaństwa, nie traktowali tego jako cel sam w sobie. Jak mówi w programie dr Anna Ogonowska – to jednak byli Czesi.

Pod każdym względem więc, dzieje rodziny Hordliczków niejako wymykają się polskim stereotypom, co nie przeszkadzało im na dostosowanie się czy przyjęcie bezwiednie za własny kodu kulturowego polskich elit ziemiańskich i burżuazyjnych (zachowania, obyczaj towarzyski, filantropia, szczególny - pozytywny stosunek do pracowników, potrzeby życia kulturalnego, wykształcenie młodzieży, wychowanie itd.).

Jest coś, co bardzo wyraźnie charakteryzuje rodziny pochodzenia obcego w Polsce, a co budziło zdziwienie szczególnie u okupanta niemieckiego, że w ogromnej większości opowiedziały się one po stronie polskości. Tak też było u Hordliczków, o czym świadczy ich zaangażowanie w Podziemiu, udział w powstaniu warszawskim 1944 roku i osobiste historie członków rodziny z pokolenia wojennego.  

O tym, co charakterystyczne dla tej rodziny oraz niejako o efektach ich przybycia, a potem zakorzenienia się w Polsce, w drugiej części programu mówią: dr Anna Ogonowska, prezes Fundacji Koszary Przywróćmy Pamięć, Krzysztof Kot, wiceprezes Fundacji i Krzysztof Czyżewski, potomek (z młodego pokolenia) rodziny Hordliczków.

W związku z przypadającym w tym roku 100-leciem Podkowy Leśnej, która powstała na prywatnych gruntach w wyniku ich parcelacji, przypominamy historię jednego z "ojców założycieli" tego urokliwego miasta - ogrodu, czyli Stanisława Wilhelma Lilpopa, właściciela dóbr brwinowskich, myśliwego, podróżnika i wyśmienitego fotografika, o którym opowiadają pp. Agata Kościelna-Ratowska i Agata Charuba-Chadryś z Muzeum im. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów w Stawisku.

Zanim w hutnictwie szkła nastali Hordliczkowie

Już po koniec XVI wieku Jan Zamoyski, hetman wielki koronny, posiadał huty szkła. W XVIII stuleciu, XI ordynat Aleksander Zamoyski (1770-1800) rozpoczął produkcję szkła (1791-1800), a kontynuował jego brat i spadkobierca, Stanisław Kostka (1775-1856), XII ordynat. Ordynackie huty szklane jednak nie wyszły ze swoimi produktami poza obręb ordynacji, bowiem przydawały się na rynku wewnętrznym, m.in. butelki do piwa z browaru Zwierzyniec. Par koło Tomaszowa Lubelskiego był pierwszą osadą hutniczą (1791), a następnie powstała huta w Janowie Lubelskim. W tej drugiej, poza butelkami produkowano szyby i wykonano 500 tafel okiennych do pałacu w Klemensowie, który był – po opuszczeniu pałacu w Zamościu i zamianie twierdzy zamojskiej na dobra jadowskie (pow. radzymiński), główną siedzibą rezydencjonalną ordynatów zamojskich.

Pomijając czasy najdawniejsze, w XVIII wieku, obok zamiłowania do sztuk pięknych, król Stanisław August starał się królewskie miasta rozwijać także w dziedzinie przemysłu i popierał podobne działania wśród wielkich właścicieli ziemskich. Oni zaś, pochodzący najczęściej z możnych, wpływowych rodów, w swych dobrach tworzyli nie tylko liczne manufaktury, wspierali rzemiosło itd., ale zakładali również huty szkła, kwalifikowane do przemysłu mineralnego.

Huty te stanowiły źródło szkła użytkowego (okna, naczynia codzienne, butelki), jako dobra konsumpcyjne dla właścicieli, przynosiły dochody, a w niektórych produkowano szkło artystyczne. Wcześniej, zanim powstały, przedmioty ze szkła kupowano w dużych miastach lub składano zamówienia w odległych hutach w Polsce i za granicą.

Ciekawym przykładem jest wielki klucz dóbr Międzybóż, należący do Czartoryskich, którzy w wyniku małżeństw i skupiania kapitału, zgromadzili majątek na tyle duży, że pozwalał on im na uczestnictwo w wielkiej polityce (ekspansja ugrupowania „Familii”). Klucz majątków, o którym mowa znajdował się na Podolu (mąż Izabeli z Flemmingów, Adam Kazimierz Czartoryski był generałem ziem podolskich) i początkowo był w rękach Sieniawskich, Czartoryskich, Tarłów i Dönhoffów.

Stan majątkowy Czartoryskich poprawił się, a można powiedzieć, że doprowadził do ich bogactwa dzięki małżeństwu Augusta Czartoryskiego (1697-1782, ojca wspomnianego Adama Kazimierza) z wdową, Marią Zofią z Sieniawskich (1698-1771) 1° Stanisławową Dönhoffową, która wniosła Czartoryskim liczne dobra (i kapitały), w tym odziedziczone po zmarłym pierwszym mężu.

Nie wnikając w procesy własnościowe i ich chronologię, Czartoryscy byli w posiadaniu: huty kryształowej w starostwie lubaczowskim (po 1717 roku), huty w Starym Siole koło Lwowa, w Michunkach Lasowych (Leśnych, pow. latyczowski, to zakład z dziedzictwa Sieniawskich), huty szkła w Latyczowie (pierwotna własność J. Tarły), oraz huty w Berezówce (Sieniawskich, następnie Czartoryskich). Oczywiste, że zakłady te prowadzili wyspecjalizowani administratorzy albo były wydzierżawiane, przynosząc właścicielom zyski, jak i niezbędne zaopatrzenie oraz wyposażenie dworów.

W zaborze rosyjskim – Królestwo Polskie; Golicyn korzysta z fachowców Hordliczki

W Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego można znaleźć kilkadziesiąt wsi i miast, których nazwy sugerują produkcję hutniczą, a z części haseł słownika dowiadujemy się o istnieniu w danej miejscowości czy wsi huty szklanej. To niewielki procent, a co ciekawe, większość tych hut znajdowała się na terenach wschodnich, określanych teraz mianem kresów. W Królestwie Polskim w granicach wyznaczonych przez zaborcę znajdujemy na przykład huty szkła (II poł. XIX w.): w Hucie Aniołów nad Bzurą (pow. łódzki), w Aminie (pow. bychawski, gm. Horodyszcze, gub. lubelska), w Barczącej (pow. nowomiński), w Chocianowiczach (pow. łaski, łódzkie) – ta huta produkowała na potrzeby dworu w Pabianicach i in.

W pierwszej połowie XIX wieku rząd Królestwa Polskiego (F. K. Drucki-Lubecki), w związku z niekorzystną dla Polaków sytuacją celną, udzielał inwestorom w przemyśle kredytów, niektóre potem umarzając, aby produkcja przemysłowa na ziemiach polskich nabrała rozpędu. Korzystali z tych możliwości włókiennicy, cukrownicy, metalowcy, ale i hutnicy szklani.

Warto zauważyć przemysłową działalność Sergiusza Golicyna w powiecie węgrowskim, który (ożeniwszy się z Marią Ewą z Jezierskich z Garbowa w powiecie lubartowskim, a zasiliwszy jej majątek środkami ze swoich dóbr rosyjskich), poza założeniem gorzelni, stawów rybnych, rozbudową pałacu w Starej Wsi oraz kościoła, wystawił też hutę szkła (budowa w l. 1840-1842). Nazwana od nazwiska właściciela „Golicynowem” położona była przy szlaku z Węgrowa, przez Tończę do Stoczka. Fachowców hutników S. Golicyn sprowadzał z Niemiec i Czech, ale najpierw posiłkował się pracownikami od Ignacego Hordliczki z Barczącej, a potem z osady Czechy w powiecie garwolińskim. Pracowali też ludzie z Huty Mińskiej (pow. nowomiński, ob. miński). Nazwy miejscowości, z których sprowadził Golicyn pracowników mówią też o mnogości hut szklanych (niewielkich, jak można sądzić): Huta Borowska (pow. lubelski), Huta Jarczewska (pow. łukowski), Huta Myśliszewska i Huta Kolonia (pow. radomski), Huta Moczydła (pow. nowomiński), Huta koło Zegrza (pow. pułtuski), Huta (pow. żelechowski). Liczba pracowników powoli się jednak zmniejszała, co wiązano z kryzysem lat 70. XIX w. w tej gałęzi przemysłu. W 1871 roku w Guberni Siedleckiej istniało 5 hut szkła.

Od powstania styczniowego do Wielkiej Wojny

Kolejnym okresem rozwoju przemysłu były lata po powstaniu styczniowym 1863, kiedy zrozumiano, iż zbrojne próby odzyskania niepodległości przyniosły zbyt wiele ofiar, a na tej fali pojawiły się hasła pracy organicznej i pracy u podstaw, czyli pozytywizm.

Istniejące huty szkła, jak np. firma Ignacy Hordliczka przechodziły doskonały okres, inne zaś dopiero powstawały. Budowanie nowych hut obserwujemy od początku XX wieku do wybuchu tzw. Wielkiej Wojny w 1914 roku, a nawet przed samą wojną, bo jeszcze w 1913 roku. Można wymienić niektóre mniejsze i większe huty, ich siłę wskazując m.in. poprzez liczbę zatrudnionych pracowników (robotników).

A więc: Huta Towarzystwa Akcyjnego Reich i S-ka w Zawierciu (1884) z poziomem zatrudnienia do 830 osób; huta H. Levego w Dąbrowie (pow. łukowski, 1901), 600 osób; huta J. W. Sawickiego w Pelcowiźnie (1889), 520 osób. Z racji dziejów rodu Hordliczków, interesujący nas teren Guberni Siedleckiej: huta Izraela Fraenkela w Dąbrowie (pow. puławski), 600 pracowników; Dubeszno (pow. włodawski), 500 osób, no i największa,  zasobna w pracowników huta „Czechy” Hordliczków (podawana do dziś za przykład przedsiębiorstwa patronackiego, ze względu na „ojcowski” stosunek właściciela do osób zatrudnionych), z pond 800 pracownikami.

Nie da się nie zauważyć kolejnych zakładów w kraju: huty „Hortensja” oraz „Kora” w Piotrkowie, huty H.L. Fiszmana, huty „Ruda Opalin” (pow. chełmski), huty w Wołominie (Sz. Kon, dotychczasowy właściciel młyna w Międzylesiu, pow. radzymiński; 1908, ekspansja na rynku rosyjskim, odznaczenie za jakość produkcji od dostawcy dla dworu carskiego), huty w Legionowie (de facto huty „Jabłonna”, 1897). W drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, w Królestwie Polskim w ramach przemysłu mineralnego, aż 20 % zatrudnionych stanowili pracownicy hut szkła (na drugiej pozycji po cegielniach).

Powstałe huty szkła w XIX wieku – te największe i najbardziej prężne – w XX w. istniały, ale po 1918 roku powstawały również nowe. Poza hutami w Legionowie, Wołominie czy Wyszkowie, na dziś warszawskim Targówku działały huty: firma Kijewski i Scholtze (1878-1909), huta „Targówek” Morica Weigmeistra (1909) oraz „Weneda” Szymański, Kurowski i S-ka (1920), „Huta i Rafineria Szkła „Targówek” Kazimierz Klimczak i S-wie (jako K. Klimczak 1925, a potem od 1930/1931).                            

Nie ucieczka, a chęć rozwoju

Poza Zgierzem, w którym Hordliczkowie zresztą też mieli swoje interesy, ich huta szkła Czechy, najpierw działająca na gruntach dzierżawionych, wysunęła się dość szybko na czołówkę zakładów szklarskich w Królestwie Polskim, a znana była i na pozostałych ziemiach polskich w okresie zaborów.

W osadzie Czechy, gdzie swoją fabrykę przenieśli, produkowali różnego rodzaju szkła, kryształy, ale także szyby do okien. Trąbki (gmina Pilawa, pow. garwoliński) służyły jako majątek ziemski (folwark hodowlany) oraz stanowiły osadę pracowniczą.

Zanim szklana produkcja ulokowała się pod Garwolinem, założyciel fabryki Ignacy Hordliczka (1786-1854) przeszedł drogę kariery od skromnego subiekta w czeskiej Pradze po właściciela wytwórni octu. Pochodził z Czech, wychował się w dobrze sytuowanej rodzinie, ale wcześnie stracił rodziców. Miał trzech braci; jego zamiłowanie do szkła i chęć założenia własnej huty należy wiązać z dzieciństwem, które upłynęło mu w okolicach Nowego Boru i Kameneckiego Senova, gdzie istniały już liczne fabryki, produkujące przedmioty ze szkła.

Młody Hordliczka, po okresie praskim, znalazł się w Głogowie na Śląsku, pracując tam w fabryce octu. Gdy zgromadził fundusze, przyjechał do Warszawy. Założył produkcję octu winnego, co pozwoliło mu zebrać kolejne sumy kapitału. Gdy poczuł się na siłach (a miał również doświadczenia przemysłowo-handlowe), wraz z dwoma partnerami przystąpił do wytwarzania wyrobów szklanych. W majątku ziemskim Barcząca koło Mińska Mazowieckiego, Jan Knaute prowadził już mały zakład hutniczy. Hordliczka, wraz z kupcem Alojzym Szmelcowskim oraz właścicielem dóbr Barcząca Hilarym Tyborowskim (który wydzierżawił teren), utworzył spółkę i rozwinął działalność hutniczą. Z czasem brakowało surowca, a przede wszystkim drewna do pieców hutniczych, wobec tego - już sam, bo pozostali członkowie spółki odeszli z niej - kupił majątek ziemski wraz z dużym obszarem lasu w powiecie garwolińskim. Będące w pierwszej ćwierci XX w. w rękach rodziny dobra Huta Garwolińska, Cyganówka, Trąbki, Budy, nie wskazując poszczególnych właścicieli hipotecznych, miały łącznie 2261 ha ziemi, głównie lasów. Tam, w Garwolińskiem, stali w krótkim szeregu największych właścicieli ziemskich, tuż za Zamoyskimi z Podzamcza k. Maciejowic.      

Działania Ignacego Hordliczki (a potem jego dwóch bratanków, Edwarda i Wilhelma) były prekursorskie nie tylko z tytułu rozwiązań technicznych i wzornictwa. Ze względu na brak fachowców w kraju, sprowadził on grupę cudzoziemców (głównie Czechów z rodzinami), którzy zadomowili się pod Garwolinem na stałe; ich potomków można jeszcze spotkać w tamtym regionie do dziś. Pracownikom swoim stworzył wyśmienite warunki: osiedle fabryczne, szkołę, sklep i inne udogodnienia. Hordliczka stworzył zupełnie nową osadę fabryczną, tak jak w Żyrardowie Łubieńscy, a potem Filip de Girard, zaś w podwarszawskich Markach bracia Briggsowie. Największy rozwój Huty Czechy przypadł na czasy następców Ignacego, tj. jego bratanków: Wilhelma (1814-1880) i Edwarda (1821-1889) Hordliczków.

Jeszcze za życia, jako założyciel osady fabrycznej, ale i właściciel majątku ziemskiego, I. Hordliczka postawił dwór, który (wraz z pierwszym skromnym domem) istnieje do dziś, a do reformy rolnej 1945 (choć właściwie i dłużej) oraz nacjonalizacji fabryki, był siedzibą kolejnych pokoleń Hordliczków. Huta Czechy miewała kłopoty, niemniej przetrwała wszystkie trudne chwile, zmieniając niekiedy profil produkcji (ale zawsze szkło), jak też strukturę organizacyjno-własnościową. Członkowie rodziny Hordliczków spolonizowali się, wchodząc w związki małżeńskie z przedstawicielami polskich rodzin ziemiańskich czy burżuazyjnych. Pozostawili po sobie dobrą pamięć w Trąbkach, jako solidni pracodawcy, społecznicy, zaangażowani w sprawy lokalne, jak i uczestniczący w działaniach niepodległościowych.

Monografia polskich Hordliczków

Poza jednym przypadkiem powrotu do Czech, potomkowie obu linii, po Edwardzie i Wilhelmie, są do dziś w Polsce, choć – jako potomkowie po kądzieli – noszą inne nazwiska. Z jednej strony byli elitą społeczeństwa i stanowili przykład dla innych przemysłowców czy w ogóle ludzi interesu, z drugiej – są rodziną, która w swych długich dziejach przeżywała wzloty i upadki, a nawet skandale. Poprzez losy wojenne, ale i wcześniejsze wydarzenia z okresu dwudziestolecia międzywojennego, niektórzy z potomków braci Edwarda i Wilhelma odnajdują się, odkurzając historię: zarówno tę, która jednak była i jest przekazywana przez poprzednie generacje, jak i tę dotychczas zgromadzoną na strychu drewnianego dworu. Dworu czy domu, który wymagając remontu dachu, raptem odkrył przed światem bogactwo archiwum rodzinnego. Z połączenia treści archiwalnych dokumentów, relacji członków rodziny i innych (oral history) oraz iście benedyktyńskiej kwerendy prasowej, powstała opowieść (z aparatem naukowym, ale i o charakterze reportażowym) o bardzo ciekawej familii. Opowieść, dla której przyznanie miana monografii nie jest przesadą – przeciwnie, jest to olbrzymi zbiór sprawdzonych, zweryfikowanych naukowo faktów, które niemal w 100% znalazły się w jednym tomie. Monografie rodzinne mają to do siebie, że zazwyczaj są dzielone na poszczególne linie czy gałęzie. Jest rzadkością udana próba umieszczenia tak wielu historii poszczególnych członków rodziny w jednym opracowaniu. Zawsze jakieś skróty muszą być, ale jeśli rozwinie się długie drzewo genealogiczne tej rodziny, to o każdej niemal osobie, umieszczonej na tym wykresie, można coś przeczytać w książce.

O dziejach czeskiej, ale spolonizowanej rodziny Hordliczków, przemysłowców, ziemian, społeczników, dla której osiedlenie się, a potem trwanie na polskiej ziemi było wyborem świadomym, wynikającym najpierw z marzenia o sukcesie gospodarczym, a potem już z serca, w programie dyskutują i opowiadają: dr Anna Ogonowska, prezes Fundacji Koszary Przywróćmy Pamięć, Krzysztof Kot, wiceprezes Fundacji – współautorzy książki Śladami Hordliczków (Garwolin 2024) i Krzysztof Czyżewski, potomek Edwarda Hordliczki – współrealizatora sukcesu i rozwoju rodziny.

Lit. (wybór):

- T. Epsztein, S. Górzyński, Spis ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930; województwo lubelskie, województwo lwowskie, Warszawa 1990;

- P. Jermakowicz, Rozwój idei przedsiębiorstw patronackich w XXI wieku, „Economics and Management”, nr 2, Warszawa 2014;

- K. Kossowska, Fabryka szkła, kryształów i szyb do okien Ignacego Hordliczki 1822-1982, red. J. Kossowski, Kraków 1983;

- J. S. Nowak, Hutnictwo szklane w dobrach podolskich rodów Sieniawskich, Czartoryskich i Tarłów. Michunki Lasowe, Stare Sioło, Berezówka, Latyczów (1721-1782) [w:] Rozprawy Muzeum Narodowego w Krakowie; file:///C:/Users/Dom/Downloads/rmnk2012__p0015-0180.pdf - dostęp 15.03.2025;

- W. Puś, Statystyka przemysłu Królestwa Polskiego w latach 1879-1913. Materiały źródłowe, Łódź 2013;

- W. Puś, Rozwój przemysłu w Królestwie Polskim 1870-1914, Łódź 1997;

- W. Puś, Przemysł ziemiański Guberni Siedleckiej w l. 1879-1913, b.d.;

- Z. Rostkowski, ks., „Huta Szkła Golicynów” w powiecie węgrowskim w latach 1840-1878, „Wschodni Rocznik Humanistyczny”, tom III, Radzyń Podlaski 2006;

- Z. Rostkowski, ks., Książę Sergiusz G. Golicyn Firs. Dziedzic starowiejski, Warszawa 2006;

- J. E. Szczepański, Wojenne adresy Legionowa. Huta Szkła, „Nasza Historia” nr 6, Legionowo, czerwiec 2020;

- M. Więcek, Lokalizacja hut szkła na (pod)warszawskim Targówku, „Szkło i ceramika”, nr 3, Warszawa 2016.

Mój ojciec przepadał za wizytami swojego brata w Warszawie, razem wspominali czasy dobrzechowskie zaśmiewając się ze swoich wspomnień, często odczytywali wspólne listy od stryja Józka i stryja Romana opatrując je dowcipnymi komentarzami.

Łączyły ich wszystkich lata wspólnie spędzonej młodości i dom rodzinny z zupełnie niepowtarzalną atmosferą, której ton nadawał nasz dziadek Władysław Michałowski, ale nie tylko on, bo również i inni mieszkańcy domu, jak i też goście odwiedzający Dobrzechów. (…)

W dawnych dworach, zazwyczaj bardzo przestrzennych poza państwem domu mieszkało jeszcze wiele innych osób, byli to krewni, znajomi, długoletni rezydenci, nauczyciele dzieci i cały rozliczny personel zatrudniony przy pracach domowych. Ci wszyscy ludzie tworzyli wspólnie klimat domu, w którym pieczołowicie przechowywano tradycje rodzinne i z pokolenia na pokolenie przekazywano obowiązujące reguły postępowania. Tworzyły one specyficzny model życiowy, w którym zachowanie godnej postawy obywatelskiej było jedną z najważniejszych rzeczy. Domy te były ponadto prawdziwymi ośrodkami wiedzy i kultury, posiadały zasobne biblioteki i często bogate zbiory prawdziwych arcydzieł sztuki – tak o dworze w Dobrzechowie (pow. jasielski), nazywanym, co charakterystyczne, przeważnie domem, pisała Irena z Michałowskich Stecka (1931-2007), c. Stefana (1902-1960) z  Dobrzechowa i Antoniny z Mycielskich (1899-1979) z Wolsztyna w Wielkopolsce. [I. Michałowska-Stecka, Moje wspomnienia, Warszawa 2011, s. 150]  

Okna salonu wychodziły na ogród, więc to pomieszczenie było dobrze oświetlone. I tam ojciec siadywał sobie na poobiednią kawę, zapewne z koniaczkiem, a ja jako bebuś otrzymywałem od taty kanarka. Myślę, że lud polski tego nie zna i ciekawe, że to chyba tylko we dworach ziemiańskich zachował się taki obyczaj, żeby na kostkę cukru do kawy mówić „kanarek”. Ale jak swoją synową, żonę Artura zapytałem, to doskonale wiedziała, co to jest kanarek. Czyli nawet w o wiele skromniejszych dworach ta nazwa przetrwała. Kanarek – kostka cukru do kawy – to z kolei słowa prof. Jana Huberta Steckiego (1930-2025). Zmarły krótko po nagraniu tej audycji, Jan Stecki był synem Józefa (1882-1940), właściciela dóbr Międzyrzecz Korecki oraz Marii z Mikulskich z majątku Litwa.

Po dzieciństwie spędzonym w Międzyrzeczu, po śmierci Ojca, który figuruje na tzw. ukraińskiej liście katyńskiej, powrocie Matki z zesłania, pobierał nauki w Gimnazjum Ziemi Kujawskiej, potem w liceum we Włocławku, a maturę zdał w Wałbrzychu, gdzie dzięki pracy Matki u ss. Niepokalanek, rodzina znalazła przystań.

Początkowo był studentem Politechniki Wrocławskiej, studia ukończył na Uniwersytecie Warszawskim. Należał do grona wybitnych fizykochemików, był studentem prof. W. Świętosławskiego, wieloletnim pracownikiem naukowym Instytutu Chemii Fizycznej PAN. Napisał Wspomnienia, zapiski… (2014) oraz wydał ww. Moje wspomnienia (2011) żony Ireny z Kokoszka-Michałowskich, artystki malarki.

Odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, zmarł w Warszawie, pochowany na cmentarzu parafialnym w Wilanowie.

Steccy byli jedną z możniejszych rodzin, osiadłą na Wołyniu. Jest kilka jej linii, ale do tych bardziej znanych należą linie z Romanowa [posłuchaj: Ilińscy z Romanowa] oraz z Międzyrzecza Koreckiego. Z tej drugiej wywodził się gość programu, prof. Jan Hubert Stecki.

Pragniemy wyrazić podziękowania synowi Pana Profesora, Arturowi Steckiemu za pomoc w przygotowaniu audycji.

Urodzony wcześniej malarz i jego potomkowie

Sprawa daty dziennej urodzenia Marcelego Bacciarellego staraniem rodziny została wreszcie sprostowana, niemniej jeszcze do tej pory zdarzają się pomyłki – jak i ta na początku audycji. Przypomnijmy więc, że artysta urodził się 10 lutego 1731 roku o godz. 10 w Rzymie, natomiast 16 lutego wydarzenie to zostało wpisane do akt metrykalnych.

Jak podaje p. Ewa Bacciarelli-Hallala, Marcello Bacciarelli – nadworny malarz króla Stanisława Augusta, miał pięcioro dzieci: trzy córki i dwóch synów. Starszy Fryderyk, znający kilka języków, służył na dworze króla jako sekretarz, a po jego śmierci wykonywał różne prace urzędnicze. Młodszy syn Franciszek skończył Szkołę Kadetów i został zawodowym wojskowym. Służył w 11. Regimencie Pieszym Grenadierów pod dowództwem gen. Witta w Garnizonie w Kamieńcu Podolskim. Po abdykacji króla osiadł wraz z rodziną w wójtostwie Osiek k. Łowicza i z oficera przemienił się w ziemianina. Tą samą drogą skutecznie podążał syn Józef i jego potomkowie aż do 1945 roku.

Losy linii po wnuku Marcelim

We wcześniejszych audycjach mogliśmy poznać Bacciarellich jako ziemian – właścicieli majątków ziemskich, żyjących z pracy na roli… jednak w aurze sławy wielkiego przodka, co – ze względu na pochodzenie włoskie – przydało się również w czasie okupacji 1939-1945. 

Franciszek – dodaje p. E. Bacciarelli-Hallala - miał jeszcze dwóch synów: Marcelego i Teodora, którzy kontynuowali tradycję wojskową. Marcelli przeszedł rosyjską kampanię napoleońską, a potem obaj służyli w 5 Pułku Piechoty Liniowej WP. Ich życie zmieniło się radykalnie po powstaniu listopadowym. W tej części rodziny widzimy inne, niż rolnicze zawody i zajęcia w poszczególnych pokoleniach. Są żołnierze – to służba dla kraju, której poświęciło się wielu Bacciarellich, m.in. kapitan Franciszek (1765-1834), podpułkownik Marceli (1792-1865). A spośród innych fachowców znajdujemy m.in. ślusarza i kowala (Jan Wacław, 1867-1938), drogistę Józefa (1899-1944, syna Konstantego), majora WP, którego syn Zdzisław Bacciarelli (1925-1944) zginął w powstaniu warszawskim 1944; w harcerstwie udzielał się inż. Janusz Bacciarelli (1929-2022). Nauczycielski zawód wybrała Irena z Bacciarellich Szarska (1900–1982), a ekspedientką była Wanda Jadwiga Ossowska (1909-1987).

Dodajmy, że w linii wnuka malarza – Teodora (1802-1884), majora WP, odznaczonego Krzyżem Virtuti Militari, potem burmistrza Szydłowca, Bodzentyna i Daleszyc, byli na przykład: urzędnik magistratu, nauczycielka i działaczka oświatowa. Był też bankowiec Kazimierz Bacciarelli (1869-1919), ożeniony z ciotką artystki rzeźbiarki Magdaleny Abakanowicz.

Najbliżsi

Ewa Bacciarelli-Hallala reprezentuje już VII pokolenie linii Marcelego – wnuka artysty. Jej rodzina ma związki z Boczkami, Sierpcem, Sochaczewem, Żyrardowem czy Warszawą. Ojciec, Witold Bacciarelli był oficerem WP, również w trudnym okresie PRL. Swoje losy, zaczynając je jednak od korzeni rodzinnych, opisał w książce Nic bez nas się nie działo Wspomnienia kwatermistrza (1978).

Można śmiało powiedzieć, że w kolejnych pokoleniach Bacciarellowie, choć różnili się statusem ekonomicznym, zachowali tradycję i przywiązanie do rodzinnego honoru wraz z obowiązkiem służby krajowi. To, co zostało – jak mówi E. Hallala, po rodzicach, np.  odznaczenia, upominki, dyplomy gratulacyjne i dokumentacja ikonograficzna, oddała do Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy (2024). Przekazała również kolekcję szkła użytkowego mamy Eugenii Bacciarelli do Muzeum w Łowiczu.

Brat Marceli Witold Bacciarelli (1939-1996) był dziennikarzem i krytykiem sztuki. Rodzeństwo miało świadomość, może przez jakiś czas uśpioną, przynależności do rodziny Bacciarellich. Stąd wola i konsekwencja w zdobywaniu głębszej wiedzy na jej temat m.in. poprzez współpracę z muzealnikami i historykami sztuki oraz aktywnym uczestniczeniu w obchodach upamiętniających malarza.

Pożegnanie z Pałacem Ślubów?

Chyba każdy człowiek, znający dzieje polskiej sztuki, malarstwa, ale i Warszawy wie, iż tzw. malarnia Marcelego Bacciarellego to bardzo ważne miejsce historyczne. Zapewne młodożeńcom miło jest brać ślub w budynku, pamięcią związanym z pracą i życiem królewskiego portrecisty i doradcy w sprawach kultury i sztuki. Niemniej, budynek ten powinien służyć sztuce. Stąd też zupełnie zrozumiałe marzenie rodziny, ale i miłośników twórczości Bacciarellego, aby utworzyć na Zamku Królewskim w Warszawie Centrum im. Marcella i Fryderyki z Richterów Bacciarellich. Byłby to – jak mówi gość programu - symboliczny powrót artystów do miejsca długoletniego życia i śmierci, a udostępniający cały zasób źródeł i opracowań [dotyczących malarza], rozproszonych po archiwach, bibliotekach, muzeach w kraju i za granicą.

O historii swojej linii rodziny, z uwzględnieniem szczególnie okresu II wojny św. i okresu PRL, w programie opowiadała mgr inż. Ewa Bacciarelli-Hallala, potomkini M. Bacciarellego, nadwornego malarza króla Stanisława Augusta.  

Pamięć o wielkim malarzu

W 1968 roku, na 150. rocznicę śmierci Marcelego Bacciarellego, Muzeum Narodowe w Poznaniu zorganizowało wystawę Marcello Bacciarelli 1731-1818 Życie – twórczość – dzieła. Była to pierwsza monograficzna wystawa obrazów i rysunków malarza.

W 1970 roku, w związku ze 152. rocznicą śmierci artysty, Muzeum Narodowe w Warszawie otworzyło ekspozycję Marcello Bacciarelli 1731-1818 Życie – twórczość – dzieła, która stanowiła rozszerzoną prezentację wszystkich dostępnych dzieł malarza i jemu współczesnych. Wydarzenie to stało się również głosem w dyskusji i argumentem  za odbudową Zamku Królewskiego i Łazienek Królewskich w Warszawie.

Wtedy również odbył się pierwszy zjazd rodziny i prezentacja drzewa genealogicznego wraz z pamiątkami, przechowywanymi przez potomków portrecisty.

Z kolei, w 1998 roku – 180. rocznica śmierci słynnego Włocha na służbie polskiego króla; rodzina i Towarzystwo Przyjaciół Zamku Królewskiego zorganizowały wspólne wydarzenie: Zjazd rodzinny w Warszawie – odsłonięcie tablic upamiętniających malarza i jego żonę w Krypcie Królewskiej Katedry i na fasadzie Zamku. I stosunkowo niedawno, bo w roku 2018, 200 lat po śmierci malarza na Zamku Królewskim w Warszawie miała miejsce wystawa Marcello Bacciarelli Najpiękniejsze portrety; w jej otwarciu rodzina także licznie uczestniczyła. Pamięć o malarzu i jego twórczości w polskiej kulturze trwa. Dzieje rodziny znane są wyrywkowo, ale że nazwisko przyciąga uwagę, stąd też rośnie zainteresowaniem dziejami tej rozrodzonej familii. Mówił o tym również nieodżałowany p. Ryszard Bacciarelli, który jako jeden z niewielu osób funkcjonował – poprzez swoją pracę artystyczną – w przestrzeni publicznej.

Redaktorskie spotkania z Bacciarellimi

Nie zapomnę, gdy będąc bardzo młodym uczniem, z jakiejś publikacji, przez kalkę odrysowywałem (potem go malując farbkami akwarelowymi) portret króla Stanisława Augusta – ten znany, z kapeluszem z piórami, który do przełomu XIX i XX wieku znajdował się w słynnej warszawskiej kolekcji Antoniego Strzałeckiego (1844-1934), malarza, dekoratora, konserwatora dzieł sztuki, kolekcjonera. W warsztacie tegoż  Strzałeckiego została wykonana neorokokowa rzeźbiona rama, zdobiąca portret do dziś, o czym w programie opowiadał prof. Andrzej Strzałecki:

Obraz Bacciarellego w kolekcji Strzałeckich

Już w XXI wieku z wypiekami na twarzy oglądałem wystawę prac M. Bacciarellego na Zamku Królewskim w Warszawie, jak też słyszałem o wątpliwościach i stawianych pytaniach: gdzie leży malarz i jego żona, co się stało z ich szczątkami, które przed II wojną św. znajdowały się jeszcze w katedrze św. Jana.

I wreszcie, nigdy nie przypuszczałem, że robiąc audycję z p. Ryszardem Bacciarellim (1928-2021), znanym i lubianym aktorem teatralnym i filmowym, potomkiem malarza, antenowo w cyklu „Rody i Rodziny Mazowsza” z tą rodziną zetknę się jeszcze kilkukrotnie. Pierwsza audycja nie jest już dostępna w Internecie, ale gdy artysta pożegnał się ze swoimi najbliższymi i wielbicielami Jego gry aktorskiej w 2021 roku, zrobiłem wspomnienie i powtórzyłem tę rozmowę sprzed lat:

Bacciarellowie, Ryszard Bacciarelli.

Okazało się wówczas – co nie było zresztą jakoś odkrywcze, bo syn jego kuzyna, śp. dr Aleksander Jan Bacciarelli (1951-2019) nieraz występował w mediach i opowiadał o rodzinie, zwłaszcza od chwili, gdy osiadł w dawnym rodzinnym dworze w Osieku – że są również inni, całkiem liczni potomkowie wielkiego królewskiego malarza – portrecisty. Powstała więc kolejna audycja (dwuczęściowa), w której wystąpiła przezacna, urocza, z poczuciem humoru, ale i głęboką refleksją – p. Elżbieta z Bacciarellich Walterowa Broslav (1929-2024), świadek historii, która po wielu latach emigracji powróciła do Polski, otoczona opieką rodziny, chętnie służyła swoją wiedzą i wydobywała z pamięci opowieści, głównie związane z jej rodzinnym domem w Miechowicach:

Bacciarellowie z Miechowic i Wagańca, cz. 1

Bacciarellowie z Miechowic i Wagańca, cz. 2.

Aż wreszcie, podczas już prywatnej eskapady wakacyjnej, z przyjaciółmi trafiłem do Wagańca (pow. aleksandrowski, woj. kujawsko-pomorskie), widząc w nim koparki i kilku robotników, którzy prowadzili rekultywację parku dworskiego w tej miejscowości, w miejscu w którym stał barokowy dwór Bacciarellich. Wójt Wagańca, Piotr Kosik, przy rozbiórce dworu uratował kolumny z ganku, chowając je, marząc o tym, aby kiedyś wróciły na swoje miejsce. Park odnowiono, kolumny wróciły, a wieść gminna niesie, że może ten zabytkowy obiekt zostanie w ogóle odbudowany. Byłoby cudownie!

I gdy sądziłem, że być może dużo już opowiedziałem w tym radiowym cyklu o Bacciarellich, odebrałem telefon. Miły damski głos mi powiedział: Bacciarellowie byli także żołnierzami, a malarz nie urodził się w tym dniu, który zazwyczaj podają wszelkie źródła. Po długim wprawdzie czasie, ale trafiłem zatem do kolejnego bacciarellowskiego domu, aby posłuchać opowieści równie interesujących, choć nieco odmiennych od dotychczasowych.

O tradycji wielkiego przodka, o pamięci i udziale rodziny w wydarzeniach, związanych z jego osobą, w programie mówiła mgr inż. Ewa Bacciarelli-Hallala, potomkini M. Bacciarellego, nadwornego malarza króla Stanisława Augusta.