Pozycja społeczno-kulturalna rodu Zanów w historii Polski datuje się szczególnie od postaci Tomasza Zana (1796-1855), syna Karola i Katarzyny z Dylewskich. Był on poetą, badaczem minerałów i przyrodnikiem, ale zasłużył się przede wszystkim na polu patriotycznym: był współzałożycielem Towarzystwa Filomatów (1817) oraz  założycielem Związku Promienistych (1820), prezesem Zgromadzenia Filaretów. Za działalność w tych i innych stowarzyszeniach został skazany na rok ciężkiego więzienia w Orenburgu, a następnie na zesłanie, gdzie przebywał w latach 1824–1837.

W 1829 r. został asystentem Aleksandra von Humboldta, pod którego kierunkiem prowadził badania meteorologiczne. W Orenburgu wraz z Aleksandrem Chodźką założył muzeum historyczno-przyrodnicze z kolekcją eksponatów geologicznych. Podróżował po Uralu i Kazachstanie, badając roślinność, klimat i geografię. Odkrył pola złotonośne po wschodniej stronie gór Uralu. Rękopisy mapy geologicznej sporządzonej przez Zana i jego prace o złożach minerałów znajdują się do dzisiaj w archiwach w Orenburgu. W latach 1837-1841 pracował jako bibliotekarz w Instytucie Geologicznym w Petersburgu. W 1841 r. powrócił do Wilna, gdzie otrzymał posadę w Głównym Urzędzie Korpusu Inżynierów Górniczych.

Od Adolfa Dobrowolskiego nabył majątek ziemski Kakowczyn (1847), który przemianował na Kochaczyn. Tam też zmarł na zapalenie opon mózgowych. Jak głosi rodzinna i literacka legenda, w 1846 roku, gdy powracającego z zesłania poetę, zobaczyła Brygida Świętorzecka, zapragnęła zostać jego żoną. Wprawdzie jej rodzina nie widziała tego małżeństwa dobrze, ale młodzi pobrali się.

Z tego związku mieli potomstwo:

- Wiktor Tomasz Serafin (ur. 1848)

- Abdon (1849-1903), właściciel dóbr Poniemuń (po. kowieński), zastrzelony w niewyjaśnionych okolicznościach na grobie ojca; ożeniony z Jadwigą z Fergisów, miał synów, w tym Tomasza (1876-1950), przedostatniego gospodarza w Duksztach, ożenionego z Teresą z Dowgiałłów z Siesik (1883-1944, zm. w Ravensbruck). Z ich małżeństwa z kolei były dzieci: Tomasz (1902-1989), inż. rolnik, właściciel Dukszt (pow. wileńsko-trocki), obrońca Wilna 1918 roku, żołnierz Armii Krajowej, ożeniony z Aliną z Kaszubów oraz Helena Kazimierzowa Stankiewiczowa (1904-1996), która wraz z mężem gospodarowała także na Wileńszczyźnie, w majątku Berżeniki.    

- Klemens Sabba (1852-1889), prawnik wileński, zamordowany przez carską Ochranę, ożeniony z Barbarą z Moraczewskich, miał kilkoro dzieci, w tym dwie córki z nieformalnego związku. Jedną z nich była poetka, prozaiczka, tłumaczka i osobisty sekretarz marszałka J. Piłsudskiego, Kazimiera Iłłakowiczówna (1892-1983).

W okresie międzywojennym Zanowie mieszkali i gospodarowali w majątku Dukszty, który po ukończeniu studiów wyższych, jak też po przygotowaniu przez babkę Teresę Zanową, objął Tomasz Zan, ożeniony z Aliną z Kaszubów. Już jego babka była zaangażowana w działalność konspiracyjną, która powróciła do rodziny całą siłą w okresie okupacji w czasie II wojny św. Tam też, w Duksztach dzieciństwo spędziła pierworodna córka Tomaszostwa Zanów, późniejsza lekarka, dr nauk medycznych Teresa Falkowska (ur. 1934). Jej młodsza siostra, Małgorzata urodziła się na rok przed wybuchem wojny (1938), a zmarły w niemowlęctwie brat Tomasz, już w Warszawie podczas okupacji. Najmłodsza z potomstwa, Monika przyszła na świat już po wojnie (1948).

We wszystkich kolejnych generacjach, postać Tomasza Zana „Promienistego” stanowiła źródło wartości i postaw patriotycznych w całej rodzinie, o czym w programie opowiadała dr Teresa z Zanów Falkowska.

Źródła: hasło Tomasz Zan (Wikipedia), W. Wiśniewski, Pani na Berżenikach. Rozmowy z Heleną z Zanów Stankiewiczową, Londyn 1991; tenże: Ostatni z rodu. Rozmowy z Tomaszem Zanem, Warszawa - Paryż 1989; J. Zanowa, W służbie oświaty. Pamiętnik z lat 1900-1946, Wrocław-Warszawa-Kraków 1961. 

Na audycję zaprasza Piotr Łoś.

Jest przynajmniej kilka faktów i osób z rodu Orsettich, które złotymi zgłoskami zapisały się na kartach historii Polski. A do tego, być może przez jego toskańskie pochodzenie, zainteresowanie tą rodziną zazwyczaj było i jest spore. Świadczą o nim m.in. zachowane zabytki.

Któż bowiem nie słyszał o zamku Krzyżtopór, który pozostał barwną ruiną, cieszącą oczy do dziś. Obiekt ten jeszcze w okresie przedwojennym, aż do tzw. reformy rolnej 1944/45 roku był własnością tej rodziny. Podobnie z Kamienicą Orsettich w Jarosławiu na Podkarpaciu, gdzie znajduje się regionalne Muzeum, mające aspiracje wyższe niż tylko lokalną dokumentację dziejów i gromadzenie dzieł sztuki.

Ze względu na ostatniego, formalnego właściciela (przed wojną był dzieckiem) majątku i zamku w Oporowie, Juliusza Karskiego, po 1989 roku więcej słyszało się o Karskich, a mniej o Orsettich, którzy przez około 100 lat władali tym obiektem. Chociaż to właśnie w Oporowie muzealnicy badali dzieje dawnych właścicieli zamku.  

Orsettiowie byli też nieco w cieniu sławnego pisarza Józefa Weyysenhoffa, który po sromotnej klęsce finansowej, musiał sprzedać lubelskie dobra ziemskie o adekwatnej do sytuacji nazwie – Samoklęski. Kupujący ten majątek, Wacław i Róża z Orsettich Kuszllowie, podźwignęli go z upadku. W jednej z audycji w cyklu „Rody i Rodziny Mazowsza” w „Radiu dla Ciebie” siostry Kuszllówny wspominają, że z Przytoczna, gdzie na stałe mieszkały w majątku rodziców, jeździły do dziadków Kuszllów do Samoklęsk.

Początek polskiej linii rodu dał Wilhelm Orsetti (zm. 1659), toskański kupiec i bankier, który przybywając do Krakowa, sprowadzał nad Wisłę włoskie towary, a z czasem robił interesy w bankowości, osiągając wysoką pozycję ekonomiczną, pozwalającą mu nawet na pożyczenie środków pieniężnych królowi. Został obywatelem Krakowa oraz otrzymał polski indygenat, wchodząc w ten sposób do kręgu polskiej szlachty herbowej.

Wybitną osobą, którą jeszcze nieco osób z pokolenia wojennego i tuż powojennego zapewne pamięta, była Maria Paulina Orsetti (1880-1957). Pochodziła ona z odnogi Orsettich z majątku Świerże nad Bugiem (pow. chełmski, woj. lubelskie, gm. Dorohusk), była córką Teodora i Marii z Jełowickich. Podczas studiów za granicą, zafascynował ją ruch spółdzielczy w Belgii, który próbowała zaszczepić w Polsce.

Z Janem Hemplem, Marią Dąbrowską (pisarką), Bolesławem Bierutem i innymi, pracowała w zarządzie Wydziału Społeczno-Wychowawczego Lubelskiej Spółdzielni Spożywców (1916). Po około roku wyjechała do Warszawy, gdzie Warszawski Związek Stowarzyszeń Spożywczych powierzył jej redakcję czasopisma „Społem”. Wraz z innymi zainicjowała i współtworzyła księgarnię antykwarsko-wydawniczą Stowarzyszenia Spółdzielczego "Książka". W publicystyce oraz tekstach, które wydawała (m.in. twórców socjalizmu), naznaczonymi lewicowymi poglądami, propagowała właśnie spółdzielczość robotniczą oraz czytelnictwo poprzez zakładanie bibliotek.

Jeśli chodzi o tę część rodziny Orsettich, która interesuje nas w audycji, to związana ona była z Ujazdem (pow. opatowski). Właścicielem tegoż Ujazdu, a więc i powyżej wymienionego zamku Krzyżtopór, był Wilhelm Józef Orsetti (1859-1929), syn Jana i Anny z Chościak-Popielów z Turny (pow. węgrowski, woj. mazowieckie). Z kilkorga jego rodzeństwa warto wspomnieć o Marii z Orsettich Iwanickiej, która z mężem Witoldem Iwanickim (1871-1952) gospodarowała i prowadziła szeroką działalność społeczną w Grójeckiem, w majątku Ogrodzieniec i w okolicach.

Wilhelm Józef Osretii z Ujazdu ożeniony był z Bronisławą z Gutowskich, a spadkobiercą i kolejnym właścicielem Ujazdu był jego syn, Wilhelm Jan Orsetti (1898-1960), prawnik, ożeniony z Zofią z Cichowskich z Raju (gm. Solec nad Wisłą, ob. pow. radomski).

To właśnie między Ujazdem a Rajem toczyło się życie Orsettich, o czym w programie opowiadała p. Monika Orsetti-Skwarczyńska, córka Wilhelma Jana i Zofii z Cichowskich. Warto dodać, że Raj został przez nią, jak i jej śp. brata, Wilhelma, cenionego taternika i ratownika GOPR, odkupiony już w XXI wieku. Na obszarze zespołu dworsko-parkowego wybudowano nowy dwór (stary nie zachował się), a park został na miarę możliwości odrestaurowany. Dziś to miejsce jest już wspomnieniem, ma nowych gospodarzy, ale Ujazd, jak i Raj pozostają głęboko w sercach obu rodzin: Orsettich i Cichowskich.       

O rodzinie Czartoryskich mówi Zofia Wojtkowska, autorka pierwszej, popularnej, ale napisanej na podstawie źródeł historycznych monografii rodu Czartoryskich.  

W audycji fragmenty trzech, naszym zdaniem jednych z najciekawszych fragmentów audycji z 2023 roku: 1. Wspomnienia p. Anny "Kuby" z Cieleckich Płodowskiej; 2. Opowieść o działalności konspiracyjnej Izabeli z Radziwiłłów Radziwiłłowej z Nieborowa (mówią: Monika Antczak i Maciej Radziwiłł); 3. Historia rodziny Symów, czyli przodków aktora - niemieckiego konfidenta w czasie okupacji niemieckiej w Warszawie (opowiada Marek Teler). 

O swoich interesujących przodkach opowiadała Małgorzata Karolina Piekarska, historyk sztuki, pisarka, dziennikarka, kierownik Działu Zbiorów Muzeum Niepodległości w Warszawie. 

Związek Rodowy Dzieduszyckich herbu Sas, poza działalnością rodzinną, np. integracyjną, realizuje projekty, które nawiązują do historii rodu. W dziejach XIX i XX-wiecznych wysuwa się tu na plan pierwszy postać Włodzimierza Dzieduszyckiego, założyciela Muzeum Przyrodniczego we Lwowie, ale nie tylko. Działania Włodzimierza, jak i innych członków rodziny daleko wybiegają poza tradycję tylko rodzinną, gdyż z założenia były one przeznaczone dla kraju, zwłaszcza po klęsce powstania styczniowego 1863 roku, gdy wartością nadrzędną stało się podtrzymanie ducha patriotyzmu wśród Polaków oraz rozwój społeczno-gospodarczy kraju, będącego pod zaborami. Trzeba pamiętać, że dzięki wywalczonej autonomii w ramach monarchii habsburskiej, polskie społeczeństwo w Galicji, czyli pod zaborem austriackim, mogło w sposób większy niż gdzie indziej, inicjować i realizować zadania natury społecznej, kulturalnej, naukowej i politycznej. 

Dzieduszyccy, poza aktywnością polityczną, zajęli się m.in. gromadzeniem pamiątek polskiej przeszłości, tworząc właśnie Muzeum Przyrody, a w swoich domach zbierając dzieła sztuki lub wspomagając artystów. 
Mimo ogromnej pracy szczególnie muzealników, którzy nawet czasach ZSRR, jak i po upadku związku sowieckiego, w Ukrainie starali się zachować zbiory Dzieduszyckich, pozostałe poza granicami Polski, to jednak spuścizna rodu, znajdująca się współcześnie w Ukrainie, wymaga troski. Związek Rodowy Dzieduszyckich herbu Sas organizuje konferencje naukowe, wydaje opracowania, poświęcone spuściźnie rodu, ale od kilku lat zajął się również rodzinnymi grobami, głównie we Lwowie. Groby, sarkofagi czy kaplice poszczególnych członków rodu są bowiem nie tylko miejscem ich wiecznego spoczynku, ale także dziełami sztuki rzeźbiarskiej i kamieniarskiej. Warunki atmosferyczne, upływ czasu czy brak bieżącej opieki, spowodowały, że obiekty te wymagają renowacji. Uzyskując fundusze polskie z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz poprzez granty/konkursy Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA, uratował lub przywrócił świetności już kilkanaście nagrobków. Co więcej, doświadczenia w tym względzie zostały docenione przez stronę ukraińską, która poprosiła o podjęcie się przez Związek Rodowy Dzieduszyckich herbu Sas odrestaurowania przepięknej rzeźby na narożniku kamienicy Szolc-Wolfowiczów we Lwowie, znanej jako rzeźba "Chrzest Chrystusa przez Jana Chrzciciela". 
Ponadto, Związek przystąpił do kolejnego etapu opieki nad spuścizną historyczną Dzieduszyckich, uzyskując środki na odnowienie części zachowanego księgozbioru z tzw. Biblioteki Poturzyckiej.  
O już odnowionych nagrobkach, o trwających renowacjach kolejnych grobów oraz woluminów z Biblioteki Poturzyckiej, w programie mówili: Anna Kudzia, konserwator kamienia z Pracowni Konserwacji i Restauracji Rzeźby Kamiennej i Elementów Architektury na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w Warszawie, Janina Wielowiejska, konserwator papieru, były pracownik (emerytura) Instytutu Konserwacji Zbiorów Bibliotecznych Biblioteki Narodowej w Warszawie, Melania Dzieduszycka, sekretarz i Mateusz Dzieduszycki, przewodniczący Rady Związku Rodowego Dzieduszyckich herbu Sas.

Jak Maria z Czetwertyńskich Tarnowska (z Milanowa na Podlasiu), wychodząc z ludnością cywilną z Warszawy po Powstaniu 1944 roku, wyniosła duże pieniądze, należące do polskiego Podziemia? Kto z przywódców paramilitarnej organizacji ziemian "Uprawa"/"Tarcza" jeździł na "Czarnoksiężniku"? Gdzie był początek narodowej epopei "Pan Tadeusz"? - na te i inne pytania, dotyczące osób i całych rodzin ziemiańskich, w programie odpowiadała red. Anna Mieszczanek, autorka książki "Powracanie ziemian. Dziennik sieciowy", gość kolejnego odcinka "Rodów i Rodzin Mazowsza".

W dniach 7-8 grudnia br. zmarły: red. Jolanta Makowska i dr Teresa Życzkowska. Obie panie były gośćmi radiowego cyklu o historii polskich rodów. Pierwsza z nich mówiła o rodzinach Partyków i Wachowiczów, druga zaś głównie o Heydlach i częściowo o Chełkowskich.

Jolanta z Wachowiczów Karolowa Makowska

Redaktor Jolanta z Wachowiczów Makowska (1943 – 2023) była publicystką, socjologiem (absolwentką UW), dziennikarką. Ponad 40 lat pracowała w różnych instytucjach, m.in. w Towarzystwie Przyjaciół Dzieci, redakcjach czasopism branżowych, w Kancelarii Biura Senatu, szkolnictwie i instytutach naukowych. Swoje doświadczenia zawsze przelewała na papier, a czasem były to również teksty wspomnieniowe. Na pewnym etapie życia zajęła się również historią swojej rodziny, a także rodziny męża, Karola Makowskiego, z którym w małżeństwie przeżyła ponad 50 lat. W audycji przed laty z troską mówiła m.in. o licznych pamiątkach, dokumentach, jak i o drobiazgach, które pozostały w jej rodzinie, a którymi ona się zaopiekowała. Miała nadzieję, że bibeloty, jak i dokumenty, świadczące o dziejach Partyków i Wachowiczów – warszawskich restauratorów, trafią kiedyś do jej wnuków. Z wielką atencją mówiła też (to już poza audycją radiową) o ziemiańskich korzeniach swego męża i o pamiątkach po tej rodzinie, co opisała w jednej z książek.

Będąc już na emeryturze, dokąd zdrowie pozwalało, nadal pisała artykuły i książki, już mniej o tematyce ściśle zawodowej (socjologia, pedagogika), a częściej beletrystykę lub historię oraz wspomnienia własne. Już kilkanaście lat temu swoją aktywność zaznaczyła na jednym z portali społecznościowych, gdzie utworzyła grupę, w której publikowała  komentarze na różne tematy (od literatury po bieżącą politykę), ale też udostępniała elementy twórcze swoich znajomych (poezja, fragmenty prozy, rysunki, fotografie obrazów).

Bibliografia twórczości Jolanty Makowskiej jest bogata; ze względu na tematykę audycji, wymieńmy tylko dwa tytuły książkowe: „Chochlą i mieczem” (dzieje Partyków i Wachowiczów) oraz „Świat zapamiętany”.

Teresa Michałowa Życzkowska i Jej krewni Heydlowie

W naszym radiowym cyklu było kilka audycji z członkami rodziny baronów Heydlów, której przodkowie przybyli do Polski z Saksonii, szybko się polonizując. Osiedlili się wówczas w Lataczu, a następnie w Beremianach nad Dniestrem. Z czasem, rodzina ta podzieliła się na dwie linie, umownie nazywane: beremiańską i gardzienicką: pierwsza z nich pozostałą na dawnych Kresach RP, druga przeniosła się do Gardzienic, a potem do Brzózy w Królestwie Polskim.  

Spośród współczesnych członków tej rodziny z pokolenia wojennego, którzy byli gośćmi Radia dla Ciebie w cyklu „Rody…”, odeszli już: Władysław Heydel (1926 – 2019), jego siostra Krystyna Zarin (1938 – 2021/22) oraz ich kuzynka (cioteczna siostra), Teresa z Świdrygiełłów-Świderskich Somkowiczowa (1927-2023). Wymienione trzy osoby pochodziły z beremiańskiej linii rodu.

Z kolei, dnia 7 grudnia w Krakowie zmarła dr Teresa Życzkowska (1931 – 2023). Była ona córką Wojciecha Heydla, właściciela dóbr ziemskich Brzóza w powiecie kozienickicm i Wandy z Chełkowskich ze Śmiełowa (pow. jarociński) w Wielkopolsce. Wychowała się w Brzózie i o niej głównie opowiadała w audycji. Po Ii wojnie św. ukończyła studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, była dr. nauk chemicznych, emerytowanym naukowcem na UJ, prawie do końca aktywna. Z domu rodzinnego przejęła zdolność i potrzebę działalności społecznej: działała w NSZZ „Solidarność” i w innych miejscach, uhonorowana została medalem „Dziękujemy z Wolność”. Należała również do kręgu przyjaciół papieża św. Jana Pawła II, o czym także opowiadała, dając w ten sposób jedno ze świadectw Jego życia i świętości.

Zamężna za Michałem Życzkowskim, profesorem mechaniki stosowanej na Politechnice Krakowskiej, pozostawiła czwórkę dzieci i liczne wnuki. Zmarła w Krakowie.

Radiowe pożegnanie

W jednym z wywiadów Jolanta Makowska powiedziała: „Współcześni ludzie, podobnie jak ich poprzednicy z wszystkich minionych pokoleń, rozmaicie radzili (lub nie radzili sobie) z ekstremalnymi sytuacjami oraz z kwestią własnej śmierci, swego kresu. Jednym (raczej nielicznym) to się udawało, innym nie. Zależy to od cech osobowości, siły wiary i mnóstwa innych czynników. Teraz jest o tyle gorzej, ponieważ lansuje się ideę kultu zdrowia, piękna, młodości. Wielu ludzi przeżywa dylemat Fausta. I dramat Fausta. Ale chyba nigdy nikomu nie było łatwo pogodzić się z rzeczywistością, w którą wpisana jest śmierć” [M. Szewczuk, „O nadziei i uśpionej wierze”, źródło: Opoka.org.pl, 25.02.2010].

Tak i nam trudno pogodzić się z odejściem obu Pań. Były one niezwykłymi Rozmówczyniami, a przede wszystkim – jak często w tej audycji – Świadkami Historii. Emitując fragmenty programów z udziałem śp. pp. Jolanty Makowskiej i Teresy Życzkowskiej, wyrażam wdzięczność i hołd wszystkim moim zmarłym już niestety Gościom z rodzin Wachowiczów, Heydlów i Świdrygiełło-Świderskich.

Cześć Ich Pamięci!

Piotr Szymon Łoś/”Radio dla Ciebie”

W Muzeum w Nieborowie i Arkadii czynna jest nowa wystawa pt. „Uratować kogo się da, nikogo nie wydać”, która opowiada historię działalności Izabelli z Radziwiłłów Radziwiłłowej (1915-1996) w okresie okupacji niemieckiej na obszarze Nieborowa i powiatu skierniewickiego. Bohaterka tej historii była córką Karola Radziwiłła z Mańkiewicz (ob. Białoruś) i Izabelli z Radziwiłłów z Balic pod Krakowem, a żoną Edmunda Radziwiłła (1906-1971), wójta Ołyki na Wołyniu oraz administratora dwóch rodzinnych majątków: ordynacji w Ołyce i dóbr w Nieborowie. 
Izabella Radziwiłłowa w 1993 roku otrzymała Medal Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata, przyznany przez izraelski Instytut Yad Vashem za ukrywanie dzieci żydowskich na terenie majątku w Nieborowie. Była ona (razem z mężem Edmundem) najpierw łączniczką w Batalionach Chłopskich, a następnie w ZWZ AK. W Nieborowie prowadziła ochronkę (tam m.in. ukrywała żydowskie dzieci), przyjmowała zrzuty alianckie, jak też założyła i prowadziła kuchnię w Łowiczu, wydającą codziennie obiady dla ok. 800 osób - uciekinierów z Reichu i innych, potrzebujących strawy w czasie okupacji. 
Muzeum w Nieborowie, kojarzone z historią Radziwiłłów z wcześniejszych epok historycznych, po raz pierwszy sięgnęło w formie wystawy do historii tego rodu w okresie II wojny św. i okupacji niemieckiej. Ekspozycja czynna będzie do września 2024 roku (scenariusz plastyczny - scenografia: Elżbieta Bogaczewicz-Biernacka), a o historii działalności konspiracyjnej Izabelli Edmundowej, ale i Janusza i Anny Radziwiłłów, w programie mówili: Monika Antczak, autorka wystawy, kurator Muzeum w Nieborowie i Arkadii Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie oraz Maciej Radziwiłł z Fundacji Trzy Trąby, mąż wnuczki bohaterki wystawy.