Wśród wielu pamiętników i wspomnień, opisujących przebieg powstania styczniowego 1863 roku, wybija się relacja Stanisława Grzegorzewskiego (1842-1903), porucznika w powstaniu styczniowym, żołnierza formacji Żuawi Śmierci, inżyniera, pochodzącego z Warszawy, a jako weterana powstania, osiadłego w Stanisławowie na Kresach. Publikację tę opracował naukowo (w związku ze 160 rocznicą wybuchu powstania styczniowego), poszerzając wydatnie wiedzę o samym autorze, jak i wielu osobach i faktach, przez niego wymienianych, dr Kamil Kartasiński, współpracownik Muzeum Historii Polski w Warszawie, z którym rozmawiał Piotr Łoś.

Na audycję zaprasza Piotr Łoś.

Byli trzej: Marian Rejewski (1905-1980), Henryk Zygalski (1908-1978) i Jerzy Różycki (1909-1942) - kryptolodzy, którzy jako pierwsi rozszyfrowali niemiecką maszynę kodującą "Enigma". I choć sukces często przypisuje się pierwszemu z nich (za datę złamania kodu szyfrującego "Enigmy" przyjmuje się rok 1932), to oni sami, zarówno za życia, jak i potem ich potomkowie oraz naukowcy, podkreślają, że cała trójka pracowała wspólnie, a efekty ich działań należy rozpatrywać jako wynik zespołowy. O wybitnej roli polskich matematyków i kryptologów, świat dowiedział się dopiero w latach 70. XX wieku, a w Polsce promień światła na tę sprawę (poza historykami) rzucił sam Rejewski, którego wspomnienia zostały wydane w 2021 roku.
Trzeci z kryptologów, najmłodszy: Jerzy Witold Różycki, poprzez swoją młodość był związany z Wyszkowem (pow. wyszkowski, woj. mazowieckie) oraz Kraszewicami (pow. ostrzeszowski, woj. wielkopolskie). W obu miejscowościach jego ojciec Zygmunt prowadził aptekę. W Wyszkowie o związkach rodziny Różyckich z tym miastem, ale też z tego powiatu z Długosiodłem i Porębą, wiedziano od dawna, ale informacje o tych faktach zebrano wstępnie w 2014 roku. Z czasem dokumentów, wspomnień i fotografii przybywało, a najgłębiej i najszerzej postacią Różyckiego zajęła się red. Elżbieta Szczuka z "Nowego Wyszkowiaka", regionalistka. Ostatnim, jak na razie etapem badań historycznych, jest zbiór unikalnych listów Jerzego Różyckiego do przyszłej żony, Barbary Majki, udostępnionych przez ich syna Jana Janusza Różyckiego, artystę malarza i sportowca. 
Listy młodego Różyckiego stały się przyczynkiem do napisania pierwszej biografii kryptologa, której autorką jest gość programu, Elżbieta Szczuka.

W latach 80. XX w., jeszcze w okresie PRL, część niszczejących dworów lub pałaców w Polsce zaczęła trafiać w ręce prywatnych właścicieli - pasjonatów, co było m.in. efektem słynnego cyklu artykułów "Zabytkom na odsiecz" red. B. Stypułkowskiego w "Życiu warszawy", jak i potem "Akcji dwory" w "Spotkaniach z zabytkami". Nowi właściciele obiektów zabytkowych zapragnęli nie tylko zamieszkać (bo są to domy prywatne) w staropolskiej siedzibie ziemiańskiej, ale także mieli i mają do dziś świadomość misji ratowania cząstki polskiej historii i kultury. Przed II wojną św. na obszarze Polski (łącznie z Kresami) znajdowało się ok. 16 tys. siedzib ziemiańskich, z których do naszych czasów przetrwało zaledwie ok. 10%.  W 2003 roku właściciele tychże obiektów zabytkowych założyli organizację, mającą na celu krzewienie idei domu polskiego - dworu jako wartości kulturowej, jako stylu życia, nawiązującego do tradycji oraz wzajemne wspieranie się, zwłaszcza w sytuacji ciągłego niedofinansowania zabytków w Polsce.  W tym więc roku Domus Polonorum obchodzi jubileusz, którego kulminacyjnym punktem była gala w Pałacu na Wodzie w Łazienkach Królewskich. O idei polskiego dworu, o współczesnych problemach właścicieli zabytków, jak i o swoich dworach - prywatnych domach rodzinnych, w programie mówili: Anna Ermich, skarbnik Domus Polonorum, której ojciec Witold Gerlicz jest właścicielem dworu w Wodzieradach (pow. łaski), Andrzej Novak-Zempliński, artysta malarz, projektant wnętrz dworskich, współzałożyciel organizacji i jej Prezes Honorowy, właściciel dworu w Tułowicach (pow. sochaczewski) oraz Paweł Esse, prawnik, przedsiębiorca, prezes Zarządu Domus Polonorum, właściciel, wraz z żoną Olą z Lachertów dworu w Somiance (pow. wyszkowski).

Był jednym z największych architektów epoki baroku. Tylman z Gameren (1632-1706), niderlandzki twórca, który po karierze europejskiej (m.in. w Niemczech), nawiązał najpierw współpracę ze Stanisławem Herakliuszem Lubomirskim (1642-1702), marszałkiem wielkim koronnym, a potem był na dworze króla Michała Korybuta-Wiśniowieckiego, w polskiej architekturze rezydencjonalnej i sakralnej odcisnął bardzo wyraźne piętno. Wśród obiektów, które projektował dla polskich fundatorów z kręgów magnaterii i Kościoła, były m.in.: pałace - Bielińskich w Otwocku Wielkim, Czapskich i Krasińskich w Warszawie, Branickich w Białymstoku, kościoły - św. Anny w Krakowie, św. Trójcy w Radomiu oraz: św. Antoniego z Padwy na warszawskim Czerniakowie i św. Antoniego z Padwy i św. Piotra z Alkantary w Węgrowie. W obu tych ostatnich świątyniach, zaprojektowane przez Tylmana z Gamaren ołtarze wykonał Andreas Schlüter (1660-1714), gdańszczanin, jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy i malarzy, pracujący m.in. dla króla Jana III i innych polskich fundatorów. Ślady działalności obu twórców, Tylmana z Gameren (jako głównego) i A. Schlütera możemy spotkać właśnie w obu kościołach: na warszawskim Czerniakowie i w Węgrowie, o czym w programie mówili: o. Terencjan Krawiec OFM z zakonu Bernardynów oraz Roman Postek, historyk sztuki. 

Fot.
1. Kościół św. Antoniego z Padwy (parafia św. Bonifacego z Tarsu) na warszawskim Czerniakowie według projektu Tylmana z Gameren; fot. P. Łoś/RDC
2. Kościół św. Antoniego z Padwy (parafia św. Bonifacego z Tarsu) na warszawskim Czerniakowie według projektu Tylmana z Gameren; fot. P. Łoś/RDC
3. Relikwie św. Bonifacego w kościele Bernardynów na Czerniakowie, sprowadzone do Polski przez Stanisława Herakliusza Lubomirskiego pod koniec XVII wieku; fot. P. Łoś/RDC
4. Ołtarz główny w czerniakowskim kościele Bernardynów, według projektu Tylmana z Gameren, a wykonany przez Andreasa Schlütera; fot. P. Łoś/RDC
5. Ołtarz główny od tyłu (od chórku klasztornego) z obrazem Matki Boskiej, będącym kopią obrazu z Fragi koło Rohatyna na Kresach; fot. P. Łoś/RDC
6. Kościół św. Antoniego z Padwy na Czerniakowie, widok na ołtarz główny; fot. P. Łoś/RDC
7. Drewniany ołtarz dłuta Andreasa Schlütera - fragment; fot. P. Łoś/RDC
8. Fragment ołtarza głównego z portretem św. Antoniego z Padwy, kościół na Czerniakowie; fot. P. Łoś/RDC
9. Dawny refektarz Bernardynów w ich klasztorze na Czerniakowie; fot. P. Łoś/RDC
10. Krypta z sarkofagami fundatorów: Stanisława Herakliusza Lubomirskiego i jego żony; fot. P. Łoś/RDC
11. Dziedziniec klasztoru, dawniej także rozległy ogród Bernardynów na Czerniakowie w Warszawie; fot. P. Łoś/RDC
12. Fundator kościoła i klasztoru Bernardynów na warszawskim Czerniakowie, Stanisław Herakliusz Lubomirski; Wikipedia
13. Kościół św. Antoniego z Padwy i św. Piotra z Alkantary w Węgrowie, wg. projektu Tylmana z Gameren; fot. P. Łoś/RDC
14. Kościół i zespół budynków klasztornych poreformackich w Węgrowie; fot. P. Łoś/RDC
15. Krucyfiks na ołtarzu w kościele poreformackim w Węgrowie, autorstwa Andreasa Schlütera; fot. P. Łoś/RDC
16. Krypta przyklasztorna w podziemiach zespołu poreformackiego w Węgrowie; fot. P. Łoś/RDC
17. Krypta przyklasztorna w podziemiach zespołu poreformackiego w Węgrowie; fot. P. Łoś/RDC
18. Gość programu, o. Terencjan Krawiec OFM, Bernardyn; fot. P. Łoś/RDC
19. Gość programu, Roman Postek, historyk sztuki; fot. P. Łoś/RDC

Mileszewy są niedaleko od granicy między województwami mazowieckim i kujawsko-pomorskim, ale działalność postaci historycznych, które z tą miejscowością są związane, wybiega daleko poza region ziemi michałowskiej; utwory i zalecenia I. Łyskowskiego czytano w szerokich kręgach Królestwa Polskiego, dokąd jego sława sięgała.

Wydawałoby się, że skoro o tej postaci jest całkiem sporo informacji historycznych, a Sejm Rzeczypospolitej Polskiej upamiętnił ją specjalną uchwałą, w 200-lecie urodzin, to i dom rodzinny Ignacego Łyskowskiego – bo o nim mowa – powinien stanowić centrum pamięci i miejsce, w którym można by poznać go jeszcze bliżej. Tymczasem, XIX-wieczny pałac Łyskowskich, potem Sikorskich i Łangowskich w Mileszewach (gm. Jabłonowo, pow. brodnicki, woj. kujawsko-pomorskie) niszczeje, a niegdyś piękny park dworski coraz bardziej zarasta dziką roślinnością.

Imię Ignacego Łyskowskiego nadano ulicom w Toruniu, Szczecinie, Brodnicy, Gdyni i w  Grudziądzu. Jest on również patronem Biblioteki Publicznej w Brodnicy oraz Zespołu Szkół CKP w Grubnie. Dzięki staraniom lokalnej społeczności, 12 września 2020 roku w dwusetną rocznicę urodzin w centrum wsi w Mileszewach, gdzie Ignacy Łyskowski się urodził i spędził całe życie, została odsłonięta pamiątkowa tablica. Poza uchwałą sejmową, dnia 29.04.2021 Rada Miasta i Gminy Jabłonowo Pomorskie podjęła uchwałę o nadaniu imienia Ignacego Łyskowskiego Szkole Podstawowej w Góralach.

Działania te nie idą jednak w parze z troską o dom rodzinny tego publicysty, ziemianina, myśliciela, piewcy pracy organicznej i działacza na rzecz polskości tzw. Prus Zachodnich.

A przecież, Łyskowski stoi w pierwszym rzędzie grupy najwybitniejszych Polaków doby rozbiorów, którzy całe swoje życie poświęcili krzewieniu postępowych rozwiązań w kluczowych wówczas dla Polaków dziedzinach, czyli oświacie (głównie rolniczej), czytelnictwie polskim i gospodarce, których rozwój miał być jedną z dróg do odzyskania niepodległości.

Ignacy Łyskowski (1820-1886) był synem Konstantego (1780-1855), niezamożnego, zaledwie jednowioskowego ziemianina, deputowanego ziemstwa kredytowego i Anny z Rutkowskich. Majątek Mileszewy i istniejący tam drewniany dwór, do rodziny wniosła Anna, odziedziczywszy te dobra po matce, Katarzynie z Kalksteinów (1758-1796).

Ze względu na liczne potomstwo i trudności w zapewnieniu wykształcenia dzieciom, średni z nich, Ignacy najpierw uczony był w domu przez nauczyciela niemieckiego, w szkole również spotkał się z nauką tylko w języku niemieckim, więc znalazł się w jakimś sensie na pograniczu kulturowym. Pomoc księdza kanonika Jana Donimirskiego (1795-1868) sprawiła, że w kolejnej szkole zetknął się już z polskością, do której tak tęsknił i jej pragnął. Po nauce wrócił do domu, aby pomóc ojcu w zaniedbanym majątku, nie rezygnując jednak ze swych przemyśleń, które w formie rozległej publicystyki (ale i poezji) i aktywności społecznej, rozpoczął realizować. Krytyczny w stosunku do tych ziemian, którzy nie umieli zając się swymi dobrami, a otwarty na szeroką edukację ludu, doszedł w działalności aż do parlamentu pruskiego, broniąc w ramach Koła Polskiego narodowych interesów. Spoglądając na tych, którzy byli przed nim i po nim, to postawą propolską dołączył do długiej listy ziemian – działaczy, pionierów na obszarach zaboru pruskiego w szerokim jego ujęciu historycznym i geograficznym. A byli wśród nich  Chłapowscy, Marcinkowscy, Donimirscy, Sierakowscy, Działowscy, Janta-Połczyńscy, Komierowscy, Slascy, Kalksteinowie: z tzw. Prus Wschodnich, Zachodnich, Wielkopolski i Pomorza – czyli z regionów, w których walka o polskość była szczególnie trudna, ale i przynosiła efekty, stąd to miano pionierów.   

Ignacy Łyskowski reprezentował w parlamencie frankfurckim polską ludność na Pomorzu, protestując przeciwko włączeniu Pomorza Gdańskiego do Rzeszy Niemieckiej. W 1866 był posłem na sejm pruski; a od 1881 r. do parlamentu niemieckiego. Ignacy Łyskowski wraz z Teodorem Donimirskim (1809–1884) i stryjecznym bratem, Mieczysławem Łyskowskim (1867) utworzył instytucję, której celem było organizowanie corocznych sejmików gospodarczych. Po dwu latach z Teodorem Donimirskim założył w Toruniu Towarzystwo ku Wspieraniu Moralnych Interesów Ludności Polskiej pod Panowaniem Pruskim. Towarzystwo to upowszechniało polską książkę, organizowało czytelnie i  biblioteki. Z inicjatywy Zygmunta Działowskiego w Toruniu powstało Towarzystwo Naukowe, którego Łyskowski był wieloletnim prezesem.

O życiu i działalności Ignacego Łyskowskiego na tle dziejów głównie Prus Zachodnich, ale też w kontekście idei ratowania od zagłady gniazda Łyskowskich w Mileszewach, w programie mówili: Krystyna Warachowska, kolekcjonerka, badaczka lokalnych dziejów Mileszew i rodziny Łyskowskich oraz ks. Waldemar Milewski, proboszcz parafii św. Apostołów Piotra i Pawła w Lembargu.

Lit.:

- „Ignacy Łyskowski. Działacz społeczny i narodowy ziemi michałowskiej 1820-1886”, oprac. A. Tujakowski, Toruń – Brodnica 1977;

- K. Gimińska, M. Rejmanowski, „Mileszewy gmina Jabłonowo Pomorskie. Zespół dworsko-parkowy”, Toruń 1998;

- „Prałaci i Kanonicy katedralni chełmińscy…”, wyd. ks. A. Mańkowski, Toruń 1928;

- „Leon Łangowski (…) powstaniec wielkopolski, działacz niepodległościowy i patriota wzorowy gospodarz majątku Mileszewy”, oprac. E. Rzepka, Jabłonowo Pomorskie 2021

Fot.

1. Pałac Łyskowskich w Mileszewach od frontu, 2023 r.; fot. P. Łoś/RDC

2. Gość programu, Krystyna Warachowska, regionalistka, strażniczka pamięci o I. Łyskowskim; fot. P. Łoś/RDC

3. Gość programu, ks. Waldemar Milewski, proboszcz parafii św. Apostołów Piotra i Pawła w Lembargu; fot. P. Łoś/RDC

4. Ignacy Łyskowski (1820-1886), działacz społeczny i oświatowy z Mileszew; Wikipedia

5. Pałac Łyskowskich w Mileszewach, 1992 r.; fot. B. Chrostowski, zbiory NID

6. Pałac Łyskowskich w Mileszewach, 1992 r.; fot. B. Chrostowski, zbiory NID

7. Park wokół pałacu Łyskowskich w Mileszewach, 1992 r.; fot. B. Chrostowski, zbiory NID

8. Pałac w Mileszewach przed II wojną św.; zbiory rodziny Łangowskich

9. Pałac, park oraz zabudowania gospodarcze majątku Łyskowskich, Sikorskich i Łangowskich w Mileszewach, 2023 r. fot. P. Łoś/RDC

10. Pałac, park oraz zabudowania gospodarcze majątku Łyskowskich, Sikorskich i Łangowskich w Mileszewach, 2023 r. fot. P. Łoś/RDC  

11. Pałac, park oraz zabudowania gospodarcze majątku Łyskowskich, Sikorskich i Łangowskich w Mileszewach, 2023 r. fot. P. Łoś/RDC  

12. Pałac, park oraz zabudowania gospodarcze majątku Łyskowskich, Sikorskich i Łangowskich w Mileszewach, 2023 r. fot. P. Łoś/RDC  

13. Pałac, park oraz zabudowania gospodarcze majątku Łyskowskich, Sikorskich i Łangowskich w Mileszewach, 2023 r. fot. P. Łoś/RDC  

14. Tablica poświęcona pamięci I. Łyskowskiego na pałacu w Mileszewach; fot. P. Łoś/RDC

15. Obelisk z tablicą ku czci I. Łyskowskiego na osiedlu po byłym PGR w Mileszewach, wystawiony z inicjatywy Krystyny Warachowskiej; fot. P. Łoś/RDC

16. Pola i łąki w części gospodarczej majątku Mileszewy, 2023 r.; fot. P. Łoś/RDC

17. Pola i łąki w części gospodarczej majątku Mileszewy, 2023 r.; fot. P. Łoś/RDC    

18. Kościół parafialny pw. Apostołów Piotra i Pawła w Lembargu – świątynia kolatorska dla rodów: Łyskowskich, Sikorskich i Łangowskich, pod kościołem krypta - miejsce spoczynku Ignacego Łyskowskiego, jego żony, rodziców i dziadków Rutkowskich oraz Kalksteinów. Widoczna lipa, o której mowa jest w audycji; fot. P. Łoś/RDC

19. Wnętrze kościoła w Lembargu; fot. P. Łoś/RDC

20. Wnętrze kościoła w Lembargu; fot. P. Łoś/RDC    

21. Wnętrze kościoła w Lembargu; fot. P. Łoś/RDC    

22. Wnętrze kościoła w Lembargu; fot. P. Łoś/RDC    

23. Wnętrze kościoła w Lembargu; fot. P. Łoś/RDC

Na audycję zaprasza Piotr Łoś.

Na audycję zaprasza Piotr Łoś.

Na Łosiowisko zaprasza Piotr Łoś.